Της Αγίας Τριάδας της Μυτιληνιάς.

Γράφει: Βασίλης Πλάτανος

«Η ΑΓΙΑ ΤΡΙΑC» ζυγισμένη επιγραφή στην κορυφή (Η Αγία, στη γωνία αριστερά, Τριάς, στη γωνία δεξιά), σε χρυσό κάμπο-βάθος, με βυζαντινά κόκκι­να μεγαλογράμματα, σε θαυμάσια μεταβυζαντινή ει­κόνα, ιστορημένη το 18ο αιώνα από άγνωστο ζωγρά­φο, πάνω σε ξύλο, με ύψος 39, πλάτος 30 και πάχος 3 εκατοστά. Βρίσκεται στο Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης, στον αυλόγυρο του ιερού ναού Αγίου Θεράποντα, και είναι δωρεά από τον ιερό ναό Αγίου Προκοπίου, στο Ίππειος.

Την Πεντηκοστή γιορτάζουμε Κυριακή, πενήντα μέρες μετά την πασχαλινή χαρά, οπότε έχουμε και την επιφοίτηση, κατεβαίνει το Άγιο Πνεύμα από τον ουρανό. Γιορτάζουμε ακόμα τα γενέθλια της Εκκλησίας μας, γιατί αυτή τη μέρα, μετά το κήρυγμα από τους αποστόλους, πιστέψανε στο Χριστό και βαφτιστήκανε τότε τρεις χιλιάδες άνθρωποι, γίνανε χριστιανοί κι έτσι δημιουργήθηκε η πρώτη Χριστιανική Εκκλησία. Μετά τη θεία λειτουργία στην Πεντηκοστή, τη Δευτέρα στον εσπερινό γιορτάζουμε το Άγιο Πνεύμα. Η Εκκλησία φανερώνει τη θεότητα που έχει το Άγιο Πνεύμα και μας καλεί να προσκυνήσουμε και να δοξάσουμε την Αγία Τριάδα. Πεντηκοστή, Άγιο Πνεύμα, Αγία Τριάδα είναι δεμένα μεταξύ τους πνευματικά, με ιεροπραξία, ιερουργία, τέλεση θρησκευτικής λειτουργίας, με ιεροπρέπεια που ταιριάζει στα ιερά.

Οι μαθητές ονομάστηκαν Απόστολοι και πήρανε τον τίτλο από τον ίδιο το Χριστό, όπως μας διηγούνται οι Ευαγγελιστές. Ο Μάρκος (γ΄, 14, σε μετάφρασή μου): «και διάλεξε δώδεκα, για να είναι μαζί του και για να τους αποστέλνει να κηρύσσουν». Ο Ιωάννης (ιε΄, 16 - 17): «σεις δε διαλέξατε εμένα, αλλά γω διάλεξα εσάς και σας διάταξα για να πάτε σεις και να κάνετε καρπό και ο καρπός σας να μένει, ώστε ότι κι αν ζητήσετε από τον Πάτερα στ’ όνομά μου, να σας το δώσει. Αυτά σας παραγγέλνω, ν’ αγαπιόσαστε μεταξύ σας.» Ο Λουκάς (στ΄, 13): «Κι όταν έγινε μέρα έκραξε τους μαθητές του και διάλεξε απ’ αυτούς δώδεκα, που και ονόμασε αποστόλους.»

Οι απλοί αυτοί αγράμματοι ψαράδες στη Γαλιλαία, μετά την Ανάληψη του Κυρίου στο Όρος των Ελαιών, γυρίσανε στα Γεροσύλυμα και στο σπίτι που μαζευόντανε μαζί με την Παναγία προσευχόντανε να έρθει ο «Παράκλητος», η δωρεά, η επιφοίτηση, η χάρη από το Άγιο Πνεύμα. Εκεί συμπληρώσανε τη θέση που είχε ο προδότης Ιούδας Ισκαριώτης. Ανάμεσα σ’ αυτούς που ήτανε μάρτυρες στην Ανάσταση, διαλέξανε τον Ματθία και τον Ιούστο. Αφού προσευχηθήκανε στον Κύριο να τους φανερώσει τον καλύτερο, διαλέξανε με κλήρο τον Ματθία δωδέκατο απόστολο. Ήταν εννιά το πρωί όταν ακούστηκε βουητό και ξεπεταχτήκανε πύρινες φλόγες. Ήταν η επιφοίτηση από το Άγιο Πνεύμα. Όλοι μι λούσανε διάφορες γλώσσες και διηγούτανε τα μεγαλεία από το Θεό. Απορούσανε για την πολυγλωσσία τους και τους πήρανε για μεθυσμένους. Τότε ο Πέτρος μίλησε για όλους. «Στόμα των Αποστόλων», τον ονόμασε ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Το κήρυγμα από τον Πέτρο έκανε πολλούς, τρεις χιλιάδες, να πιστέψουνε στο Χριστό και να βαφτιστούνε. Κι έτσι η Πεντηκοστή ονομάστηκε γενέθλια μέρα για την Εκκλησία, όπου τιμάμε και δοξάζουμε την αδιαίρετη, αμέριστη, ομοούσιο (που έχει την ίδια φύση) Αγία Τριάδα.

Στην εικόνα «ΑΓΙΑ ΤΡΙΑC» στο μουσείο, σε διπλό αρχιερατικό θρόνο, με ξύλινο εμπίεσμα-κοίλωμα ερεισίνωτο-ακουμπιστήρι χρυσοβαθυκόκκινο κάθονται ολόσωμοι στηθαίοι-μετωπικοί, πάνω σε δίχρωμο κυλινδρικό μαξιλάρι διπλό, χωριστά, ο «ΠΗΡ» δεξιά και ο «ΥΟC» αριστερά. Στη βάση του ο θρόνος στολίζεται με λεπτά καγκελάκια γαλάζια σε μαύρο βάθος και δυο κολωνάκια στα μπρατσόλια Γυμνοπόδαροι, με λεπτές πέτσινες λαγάρες ανάμεσα στα δάχτυλα, στα πόδια τους, πατάνε σε τετράγωνα υποπόδια-ποδαρικά.

Ο Παλαιός των Ημερών Πατέρας έχει γεροντικά χαρακτηριστικά, με βαθιές ζάρες στο κούτελο και στα μάγουλα. Άσπρα τα μαλλιά, χωρίστρα στη μέση, πέφτουνε με πλόκαμο-πλεξούδα στον αριστερό ώμο. Τα μακριά κυματιστά άσπρα γένια του και τα μαλλιά καλοχτενισμένα. Φορά ασπροκίτρινο χιτώνα με χρυσή λουρίδα στο δεξί ώμο, και ρόδινο ιμάτι-φόρεμα, με πολλές άσπρες πτυχώσεις. Με το γυμνό δεξί χέρι του ευλογεί, ενώ με το αριστερό βαστά μισανοιγμένο άσπρο τυλιγμένο ειλητάρι-λωρίδα περγαμηνή, δεμένο με μαύρες ταινίες, όπου διαβάζουμε με μαύρα με ολογράμματα «ΕΚ ΓΑCΤΡΟC ΠΡΟ ΕΩCΦΟΡΟΥ».

Ο Υιός, ο Χριστός έχει όψη στιβαρή, δυνατή, ρωμαλέα με ωραία καστανά φρύδια, κοντά γένια και λεπτό μουστάκι. Όλα καστανά και τα μαλλιά του με χωρίστρα στη μέση, πέφτουν στον αριστερό ώμο με πλεξούδα. Τα γραψίματα στα μαλλιά και στις δυο μορφές με γραμμές κυκλικά. Φορά βαθυπόρφυρο-βαθυκόκκινο χιτώνα, όπως η επίσημη στολή στους βυζαντινούς αυτοκράτορες, με χρυσή λουρίδα στο δεξί ώμο και σκούρες πτυχώσεις-πιέτες. Από πάνω φόρεμα λαζούρα γαλαζόχρωμη με άσπρες φωτεινές πτύχωσεις. Με το γυμνό, ως τη μέση στο στήθος του ευλογεί. Με το αριστερό, ακουμπισμένο στο γόνατο, βαστά χοντρό ευαγγέλιο ανοιχτό, με στάχωση-βιβλιοδέτηση. Οι άκρες από τις σελίδες κόκκινες. Στον κώδικα, με μαύρα βυζαντινά μεγαλογράμματα, πάνω στις άσπρες σελίδες, διαβάζουμε ένα κομμάτι (Ια΄, 27) που έγραψε ο Ευαγγελιστής Ματθαίος: ΠΑΝΤΑ ΜΟΙ ΠΑΡΕΔΩΘΗ ΥΠΟ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟC ΜΟΥ ΚΑΙ ΟΥΔΕΙC ΕΠΙΓΙΝΩCΚΕΙ ΤΟΝ ΥΟΝ ΕΙΜΙ Ο ΠΑΤΗΡ ΟΥΔΕ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ ΤΙC ΕΠΙΓΙΝΩCΚΕΙ ΕΙΜΙ Ο ΥΟC ΚΑΙ Ω ΚΑΝ ΒΟΥΛΕΤΑΙ (Ο ΥΙΟC ΑΠΟΚΑΛΥΨΑΙ) (σε μετάφρασή μου): «Όλα παραδοθήκανε σε μένα από τον Πατέρα μου· και κανείς γνωρίζει τον Γιο παρά μόνο ο Πατέρας· ούτε τον Πατέρα γνωρίζει κάποιος παρά μόνο ο Γιος και σ’ όποιον θέλει(ο Γιος να τον αποκαλύψει.» Ένα κομμάτι από τον χιτώνα που φορά ο Χριστός ακουμπά στη βάση, στον αρχιερατικό θρόνο.

Τα δυο θεία, άγια και ιερά, πρόσωπα εκφραστικότατα με λεπτά σαρκώματα, μάτια, χείλια, μύτη, φρύδια σε τόνο ψιλό, σε αυτοσυγκέντρωση. Γύρω από τα κεφάλια τους σταυροφόρα χρυσά (θεία χάρη) φωτοστέφανα, που στις κεραίες με κόκκινες γραμμές να σχηματίζουνε σταυρό, με κόκκινα βυζαντινά μεγαλογράμματα στο χρυσό κάμπο διαβάζουμε: «Ο ΩΝ». Τα φωτοστέφανα έχουνε στιγματισμένη διακόσμηση με φεστόνι-γιρλάντα γύρω-γύρω.

Στην κορυφή στην εικόνα, ακριβώς στη μέση, πάνω από τον Πατέρα και τον Υιό, μέσα σε δυο ρόμβους που διασταυρώνονται (ο εσωτερικός πρασινωπός κι ο εξωτερικός ρόδινος), πετά το Άγιο Πνεύμα, γαλάζιο περιστέρι, με άσπρα λεπτά φώτα, κι ανοιχτές τις φτερούγες του. Κόκκινα ακροδάχτυλα στα πόδια, κόκκινη μυτίτσα, με χρυσό φωτοστέφανο κατάστικτο, γεμάτο ψιλοστίγματα. Το κεφάλι γυρισμένο, με το «αετίσιο» μάτι-βλέμμα του κοιτάζει τον Χριστό. Έξω από τους ρόμβους, με βυζαντινά κόκκινα μεγαλογράμματα, διαβάζουμε: «(ΠΝΕΥΜΑ, αχνά) ΑΓΙΟΝ». Κάτω από το θρόνο, στο σκούρο πράσινο έδαφος, άσπρα σχηματοποιημένα χορταράκια φυτρώνουνε και στολίζουνε την πατημασιά. Περίγραμμα στην εικόνα κόκκινη φαρδιά ταινία.

Συμβολική παράσταση για την Αγία Τριάδα είναι η «Φιλοξενία» στους τρεις Αγγέλους από τον Αβραάμ. Στη βυζαντινή παράδοση, όπως σημειώνει ο Διονύσιος εκ Φουρνά στην «Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης» (Πετρούπολη 1909), ζωγραφίζεται έτσι: «Σπίτια και τρεις άγγελοι καθήμενοι εις τράπεζαν, έχοντες έμπροσθέν τους εις σκουτέλι βουδοκέφαλον και ψωμία και άλλα μουσούρια με φαγητά και κανάτι με κρασί και ποτήρι· και εκ δεξιών αυτών ο Αβραάμ φέρων μουσούρι σκεπασμένον· εξ αριστερών η Σάρα φέρουσα μουσούρι με όρνιθα βρασμένην.» (μουσούρι - σκεύος μαγειρικό)

Το θρησκευτικό «δρώμενο» με τη «Φιλοξενία», όπου βασίζεται η εικονογράφηση, περιγράφεται στην Παλαιά Διαθήκη, στο βιβλίο «Γένεση» (Ιη΄ κεφ., 1 - Ι5, σε μετάφρασή μου): «Και φάνηκε σ’ αυτόν (Αβραάμ) ο Κύριος στις βαλανιδιές Μαμβρή, ενώ καθότανε στην πόρτα της σκηνής στην κάψα της μέρας. Κι αφού σήκωσε τα μάτια του, είδε· και να, τρεις άντρες στεκότανε μπροστά του· και καθώς (τους) είδε, πήγε σε προϋπάντησή τους από την πόρτα της σκηνής, και (τους) προσκύνησε ως το έδαφος· και είπε, Κύριε μου, αν βρήκα χάρη στα μάτια σου, μην προσπεράσεις, παρακαλώ, τον δούλο σου· ας φερθεί, παρακαλώ, λίγο νερό, και νίψετε τα πόδια σας, κι αναπαυθείτε κάτω από το δέντρο· και γω θα φέρω λίγο ψωμί, και στηρίξετε την καρδιά σας· έπειτα θα προσπεράσετε· επειδή γι’ αυτό περάσετε στο δούλο σας. Αυτοί είπαν, κάνε έτσι, καθώς είπες. Κι έτρεξε ο Αβραάμ στη σκηνή προς τη Σάρρα και είπε, τρέξε ζύμωσε τρία κομμάτια σιμιγδάλι, και κάνε καρβέλια. Ο Αβραάμ έτρεξε στα βόδια, και πήρε μοσχάρι μαλακό και καλό, κι έδωσε στο δούλο (του)· αυτός έτρεξε να το ετοιμάσει· κατόπι πήρε βούτυρο και γάλα και το μοσχάρι, που ετοίμασε, και τα ‘βαλε μπροστά τους· αυτός στεκότανε κοντά τους κάτω από το δέντρο, κι αυτοί τρώγανε. Είπανε σ’ αυτόν, πού είναι η Σάρρα η γυναίκα σου; Αυτός είπε, να, στη σκηνή. Και είπε, οπωσδήποτε θα γυρίσω σε σένα μέσα σ’ αυτό το χρόνο· και να, η γυναίκα σου Σάρρα θα έχει γιο. Η Σάρρα άκουσε στην πόρτα της σκηνής, που ήτανε πίσω του. Ο Αβραάμ και η Σάρρα ήτανε γέροντες, προχωρημένοι στην ηλικία· στη Σάρρα σταματήσανε να γίνονται τα γυναικεία. Η Σάρρα γέλασε μέσα της και είπε, αφού γέρασα, θα γίνει σ’ εμένα ευχαρίστηση και ο κύριός μου γέροντας; Και είπε Κύριος στον Αβραάμ, γιατί γέλασε η Σάρρα, λέγουσα, αφού εγώ γέρασα, πραγματικά θα γεννήσω; είναι κάτι αδύνατο στον Κύριο; σ’ ορισμένο καιρό θα γυρίσω σε σένα μέσα σ’ αυτό το χρόνο, και η Σάρρα θα ‘χει γιο. Τότε η Σάρρα αρνήθηκε κι είπε, δε γέλασα· γιατί φοβήθηκε. Εκείνος είπε, όχι, αλλά γέλασες.»

Έτσι γεννήθηκε ο γιος τους Ισαάκ, που ο Θεός για να δοκιμάσει την πίστη και την υπακοή του Αβραάμ, του ζήτησε να θυσιάσει το μονάκριβο παιδί του. Τη στιγμή της θυσίας, άγγελος Κυρίου του πήγε και θυσίασε κριάρι. Η συμβολική Αγία Τριάδα με τους αγγέλους τού είπε πως με τους απογόνους του θα ευλογηθούν όλα τα έθνη στη γη.

Σ’ ένα από τα τέσσερα κεφαλοκόλωνα στην εκκλησία γράφονται τα γράμματα: «Τριάς αγία, δόξα σοι». Τα επιγράμματα στην Αγία Τριάδα είναι: «Ο Άναρχος Πατήρ. Ο Παλαιός Ημερών. Ο Συνάναρχος Υιός. Ο Λόγος του Θεού. Το Άγιον Πνεύμα, το εκ πατρός εκπορευόμενον. Η Αγία Τριάς, είς Θεός των όλων.» Στο σταυρό, στα στέφανα για τα τρία πρόσωπα, Πατέρα, Γιο και Άγιο Πνεύμα, γράφεται: «Ο ΩΝ», για τί έτσι είπε ο Θεός στον θεόπτη Μωυσή, όταν τον είδε στη βάτο: «Εγώ είμαι ο Ων» Έξοδος, γ΄, 14). Αυτά γράφονται έτσι: το Ο στο δεξί μέρος, στο στεφάνι, το Ω στο πάνω, και το Ν στο αριστερό. Επιγράμματα στην Αγία Τριάδα, όταν ζωγραφίζονται ο Πατέρας και ο Γιος με χαρτιά ανοιχτά. Στο χαρτί του Πατέρα: «Εκ γαστρός προ εωσφόρου εγέννησά σε. Κάθου εκ δεξιών μου, έως αν θω τους εχθρούς σου υποπόδιον των ποδών σου» (Ψαλμός ρθ΄, 1, 3). Στο ευαγγέλιο του Γιού: «Πάτερ άγιε, εγώ σε εδόξασα επί της γης και εφανέρωσά σου το όνομα τοις ανθρώποις.» (Ιωάν. ις΄, 4, 6). Άλλο: «Εγώ και ο πατήρ εν εσμέν εγώ εν τω πατρί και ο πατήρ εν εμοί.» (Ιωάν. ι΄, 30)

Από τα σαράντα ένα (41), αφιερωμένα στην Αγία Τριάδα, μοναστήρια που υπάρχουνε σ’ όλη την Ελλάδα, πήγα στο ανδρικό, στα Μετέωρα. Το καθολικό είναι βυζαντινός δικιόνιος σταυροειδής ναΐσκος με χαμηλό τρούλο κι εξωτερικό κεραμικό διάκοσμο. IΙδρύθηκε στα 1476 και αγιογραφήθηκε στα 1741. Στο τέμπλο, η εικόνα με την Αγία Τριάδα είναι ζωγραφισμένη σύμφωνα με τα αρχαία πρότυπα, οι τρεις άγγελοι στη φιλοξενία του Αβραάμ.

Στη Λέσβο, μόνο σε ένα μεταβυζαντινό μνημείο, στο μονόχωρο ξυλόστεγο με νάρθηκα ιερό ναό Μεταμόρφωση Σωτήρα, στα Παπιανά Καλλονής, είναι ιστορημένη η «Φιλοξενία της Αγίας Τριάδος» από τον Αβραάμ, μέσα στο ιερό βήμα, στην κόγχη της πρόθεσης ή προσκομιδής, όπου προετοιμάζονται τα Τίμια Δώρα, ο «άρτος» και ο «οίνος», αυτά που στον καθαγιασμό θα γίνουνε Σώμα και Αίμα του Κυρίου. Η τοιχογράφηση ακολούθησε τη βυζαντινή παράδοση, με τους τρεις αγγέλους, που συμβολίζουνε την Αγία Τριάδα, καθιστούς γύρω από κυκλικό τραπέζι και πίσω τους όρθιοι ο Αβραάμ και η Σάρρα. Τοιχογραφήθηκε στα 1600 από τον ιερομόναχο Νικόλαο, με άγνωστα τ’ άλλα στοιχεία του. Κτίτορας του ιερού ναού ο μητροπολίτης Μυτιλήνης Παΐσιος (1590 - 1603), που καταγόταν από τα Παπιανά.

Ακόμα, Αγία Τριάδα, ενοριακοί ναοί λειτουργούνε στα λεσβιακά χωριά Αγιάσο, Πλαγιά, Σίγρι, Στύψη, Κλειού και ξωκκλήσια Καλλονή, Άντισσα και Σκουτάρο.

«Η Φιλοξενία του Αβραάμ», η ορθόδοξη εικόνιση της Αγίας Τριάδας, φορητή εικόνα σε ξύλο (72 Χ 57 εκ.), υπάρχει στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Η συμβολική παράσταση έχει γίνει στην «κλασσική» τεχνοτροπία της Κρητικής Σχολής, στα μέσα 16ου αιώνα, με συμμετρία, ρυθμική και ήρεμη σύνθεση (Εικόνες, παρουσίαση Μ. Χατζηδάκη). Στο ίδιο μουσείο, σε πολυσύνθετη εικόνα, έχει ζωγραφιστεί η «Φιλοξενία του Αβραάμ», σε ξύλο, τον 18ο αιώνα (Βυζαντινό Μουσείο, Τα Νέα Αποκτήματα 1986 - 1996). Στο Μουσείο Μπενάκη, στην Αθήνα, η περίφημη εικόνα σε ξύλο, η Φιλοξενία των Αγγέλων από τον Αβραάμ και τη Σάρρα, συμβολική παράσταση της Αγίας Τριάδας, στο τελευταίο τέταρτο στο 14ο αιώνα, ένα από τα αριστουργήματα από την υστεροβυζαντινή τέχνη. Στην Ιερή Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου, στην Πάτμο, στο παρεκκλήσι της Παναγίας, είδα σε τοιχογραφία μια παράξενη «Φιλοξενία». Οι τρεις άγγελοι γύρο από κυκλικό τραπέζι, με φαγητά κι ανοιχτές τις φτερούγες. Και μόνο από αριστερά να έρχεται ο Αβραάμ γυμνοπόδαρος να προσφέρει φαγητό σε κούπα. Η Σάρρα δεν είναι στην παράσταση (φιλοτεχνήθηκε στα 1185 - ‘90).

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ

http://www.emprosnet.gr/