Zaśnięcie Bogurodzicy

Zaśnięcie Bogarodzicy jest ostatnim w roku liturgicznym świętem cerkiewnym z liczby dwunastu. Jest świętem nieruchomym obchodzonym 28/15 sierpnia. Zostało ustanowione w IV-V w. W tym samym okresie zaczęto je przedstawiać w ikonografii, inspirację czerpiąc głównie z pism apokryficznych IV i V w. Schemat ikonograficzny Zaśnięcia wykształcił się ostatecznie w sztuce bizantyjskiej w IX w.

Pomimo maryjnego charakteru wydarzenia przedstawianego na ikonach Zaśnięcia, jego centralną postacią nie jest Matka Boża, lecz Chrystus. W centrum przedstawienia znajduje się stojący w przy łożu Swej Matki w nimbie krzyżowym Zbawiciel, trzymający w dłoniach (częściej tylko w lewej dłoni) Jej duszę w postaci niemowlęcia w powijakach (prześcieradło pogrzebowe). Zwykle spogląda na ciało swej Matki, spoczywające na ozdobnym łożu (marach). Chrystus przybył po duszę Marii w otoczeniu aniołów, ze wspaniałością równą Przemienieniu. Postać odzianego w czerwono- lub żółto-złote szaty Chrystusa otoczona jest podwójną mandorlą (która pojawiła się w ikonografii tej sceny w XII w., a od XIV w. nabrała większej doskonałości), w wewnętrznym kręgu której znajdują się (zwykle czterej) aniołowie, często trzymający w dłoniach gromnice. Spotyka się też ikony, na których obecność mocy niebieskich, towarzyszących Chrystusowi, jest zaznaczona tylko przez sześcioskrzydłego serafina u góry mandorli.

Początkowo Chrystus nie był obecny na ikonach Zaśnięcia. Pojawił się na nich dopiero w XII w. w Konstantynopolu, skąd scena ta została przyjęta przez ikonografię Bałkan i Rusi.

Pod wpływem Zachodu w XVII w. w ikonografii sceny Zaśnięcia spotyka się Chrystusa unoszącego prawą dłoń w geście błogosławieństwa, a dusza Marii ukazywana jest nie w powijakach lecz w sukience. Wtedy też, również pod wpływem Zachodu, w górnej części kompozycji zaczęto wyobrażać Bogarodzicę na obłokach. Od tego też czasu wokół głów apostołów zaczynają pojawiać się nimby.

Poniżej Chrystusa ikonografia przedstawia złożone na wysokim łożu ciało Matki Bożej, której głowa zwykle wsparta jest o poduszkę, a dłonie złożone na piersi. Ma Ona przy tym pozę osoby śpiącej, a nie zmarłej. Sztuka Zachodu w XI w. przyjęła bizantyjski schemat ikonograficzny Zaśnięcia, wprowadzając do niego stopniowo zmiany, m.in. ukazując Marię nie śpiącą lecz zmarłą i łącząc tę scenę ze sceną Wniebowzięcia, a od XIII w. także Koronacji.

Przy łożu Bogarodzicy skupiają się dwie grupy apostołów, przy czym spośród dwunastu nie ma apostoła Tomasza. Wśród nich jest za to apostoł Paweł. Za nimi stoi kilku (zwykle trzech) biskupów w szatach liturgicznych, wśród których Dionizy Areopagita podaje, jako obecnych przy Zaśnięciu, samego siebie oraz Tymoteusza z Edessy. Z kolei kondakion święta jako biskupów wymienia św. Jakuba (brata Pańskiego, apostoła z grona siedemdziesięciu, pierwszego biskupa Jerozolimy), Hieroteusza i Dionizego Areopagitę. Wśród obecnych można też rozpoznać św. Jana z Damaszku i Kosmę z Majumy.

Rozproszeni po odległych miastach i krajach apostołowie, wiedzeni mocą Bożą, stawili się w Jerozolimie w domu Bogarodzicy na górze Synaj (na miejsce wydarzenia wskazują widniejące w tylnym planie fragmenty architektury) gdzie rozgrywa się scena. Zależnie od przedstawień w dłoniach trzymają gromnice, kadzidła, księgi lub zwoje pisma. Podczas gdy sztuka zachodnia w scenie Zaśnięcia (czy bardziej Wniebowzięcia) spośród wszystkich apostołów eksponuje Piotra, ikonografia prawosławna wyraźnie wyróżnia apostoła Jana (i niekiedy Pawła), a ikony ruskie ponadto często (strojem i gestem) apostoła Andrzeja. Łysiejący i długobrody Jan Teolog pochyla swą głowę do ramienia Bogarodzicy, a stojący po przeciwległej stronie apostoł Paweł, pochyla się do Jej stóp. Za plecami apostołów i biskupów niektóre ikony przedstawiają ponadto postacie opłakujących niewiast, które wyobrażają wiernych Jerozolimy.

Przed łożem, na którym spoczywa ciało Bogarodzicy, w dolnej części, na niektórych ikonach znajduje się podnóżek z gromnicą, którą według Jana z Tesalonik poleciła zapalić czując zbliżająca się śmierć. Poczynając od XIV w. niektóre wersje ikony włączają do sceny Zaśnięcia apokryficzną opowieść o żydowskim kapłanie Jefoniaszu (inna wersja opowieści apokryficznej podaje inne imię owego nieszczęśnika - Athonios), który usiłował zniesławić Matkę Bożą, wywracając łoże z Jej ciałem. Jednak zaledwie go dotknął, pojawił się archanioł Michał z mieczem i obciął mu dłonie, które przyrosły do łoża. Gdy uczynił pokutę i nawrócił się, Bogarodzica sprawiła cud i przywróciła mu ręce.

Niektóre przedstawienia ikonograficzne, nawiązując do Tradycji (według której do umierającej Bogarodzicy apostołowie z różnych, odległych miejsc zostali przeniesieni przez aniołów), w tle z obu stron ukazują symetrycznie obłoki z apostołami, niesione przez aniołów w półpostaciach. Inne, szczególnie zachodnie obrazy, akcentują inny element wydarzenia - podanie o wzięciu Bogarodzicy do nieba z ciałem, skąd wywodzi się motyw Wniebowzięcia, obcy prawosławnej teologii i ikonografii. W tej wersji Maria tronująca w mandorli unoszona jest przez aniołów lub przez samego Chrystusa.

Z kolei na prawosławnych ikonach, w górnej części, zwykle jest umieszczany pasek Matki Bożej (jedna z najbardziej czczonych relikwii, przechowywanych w Konstantynopolu), którego obecność związana jest z ofiarowaniem tej części szaty przez Bogarodzicę apostołowi Tomaszowi, który pojawił się spóźniony, gdy Maria była już unoszona do nieba. Niekiedy przy łożu Bogarodzicy spotykamy też ławeczkę z dzbanem oraz pantoflami.

oprac. Jarosław Charkiewicz

źródło: cerkiew.pl