Ο αρχιτέκτονας από την Κεφαλλονιά που μεγαλούργησε με οδηγό την πίστη

Ο αρχιτέκτονας από την Κεφαλλονιά που μεγαλούργησε με οδηγό την πίστη

___

Ο γιος του ιερέα που έγινε αρχιτέκτονας της αυλής του τσάρου Αλέξανδρου

«Pizzamano fecit» στα λατινικά «ο Πιτζαμάνος εποίησε» είναι ο τίτλος μιας σπουδαίας έκθεσης που λαβαίνει χώρα στο Εθνικό ιστορικό Μουσείο, στο Μέγαρο της Παλαιάς Βουλής, στην αίθουσα Στάμου και θα διαρκέσει μέχρι την 31^η Ιουλίου. Το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στεγάζεται μόνιμα στο Μέγαρο της Παλαιάς Βουλής στην οδό Σταδίου (πλατεία Κολοκοτρώνη) από το 1962. Αντικείμενό του, η ιστορία του νεότερου Ελληνισμού: η περίοδος της τουρκοκρατίας και φραγκοκρατίας, η Επανάσταση του 1821, οι απελευθερωτικοί αγώνες, η δημιουργία του ανεξάρτητου κράτους, η πολιτική, κοινωνική και πνευματική εξέλιξη του Ελληνισμού μέχρι σήμερα.

Ο καλλιτέχνης Γεράσιμος Πιτζαμάνος ήταν γιος ιερέα, γεννήθηκε στο Αργοστόλι και καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια. Μια σπουδαία έκθεση με τα έργα του φιλοξενείται έως τις 31/7 στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, στην Παλιά Βουλή.

Για την πατρίδα

Ο Γεράσιμος Πιτζαμάνο με το “ξενικό επώνυμο” ήταν Κεφαλλονίτης γνωστός στην Ευρώπη την εποχή που έζησε, δημιούργησε καλλιτεχνικά στο εξωτερικό αλλά και στην πατρίδα του που αγάπησε έμπρακτα και με προσωπικές θυσίες. Από την βιογραφία του άγνωστου στους πολλούς καλλιτέχνη μαθαίνουμε πτυχές της προσωπικότητας ενός Έλληνα που ξεκίνησε από το νησί του Ιονίου και με την δυνατή και πλούσια προσωπικότητά του μεγαλούργησε. Άνθρωποι της διασποράς αποτελούν μια ανυπολόγιστης αξίας δύναμη για το Γένος μας. Ο Πιτζαμάνο διαμόρφωσε την ταυτότητά του και συντηρούσε την αυτοσυνειδησία του, εξ’ αιτίας της πίστης του στην πατρίδα του και τον Θεό, η οποία τον εμψυχώνει και του δίνει πορεία.

Αλλά ποιος ήταν ο ζωγράφος και αρχιτέκτονας Γεράσιμος Πιτζαμάνος;

Η κα Αναστασία Κούλη, ιστορικός τέχνης, συνεργάτης του Εθνικού ιστορικού μουσείου και υπεύθυνη για την έκθεση με αντικείμενα και πίνακες που συγκεντρώθηκαν με θέμα το έργο του Πιτζαμάνου, μιλά στην “Ορθόδοξη Αλήθεια”  για τον περίφημο Κεφαλλονίτη.

«Ο Πιτζαμάνος (Αργοστόλι 1787-Κέρκυρα 1825), υπήρξε ένας καλλιτέχνης και διανοούμενος ισάξιος των κορυφαίων της ευρωπαϊκής σκηνής. Ιδανικός εκπρόσωπος του νεοελληνικού διαφωτισμού, πάντα στο πλευρό του Ιωάννη Καποδίστρια και των φιλελευθέρων Επτανησίων. Δίδαξε με την τέχνη του την ιδέα της πνευματικής ελευθερίας αλλά αγωνίστηκε κι έμπρακτα για την ελευθερία, από τις επάλξεις της Φιλικής Εταιρείας. Γεννημένος στο Αργοστόλι λίγο πριν την πτώση της Ενετοκρατίας, καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια που ουσιαστικά είχε εκπέσει από την τάξη της. Ο πατέρας του Βικέντιος ήταν ιερέας στην οικογενειακή εκκλησία. Ήταν ένας άνθρωπος του Θεού, φιλελεύθερος με πολιτική άποψη που πίστευε στον αυτοδημιούργητο άνθρωπο και ήλπιζε σε ευνομούμενα και ελεύθερα Επτάνησα συμμετέχοντας σε στρατιωτικές επιχειρήσεις στο πλευρό των Ρώσων κατά τους ρωσοτουρκικούς πολέμους. Ο γιος του, Γεράσιμος, ταλαντούχος αυτοδίδακτος ζωγράφος θα διοριστεί σχεδιαστής χαρτών και οχυρωματικών έργων στο τμήμα στρατιωτικών μηχανικών την εποχή του Ναπολέοντα.

Η θεατρική παράσταση και οι σφαγές μέσα στην Αγία Σοφία!

Όταν έρθουν οι Γάλλοι Αυτοκρατορικοί θα συνεχίσει ανώτερες σπουδές στην φημισμένη Γαλλική Ακαδημία στη Ρώμη. Για τον Γεράσιμο Πιτζαμάνο, ο Ναπολέοντας και οι περίοδοι της γαλλικής διακυβέρνησης ήταν καθοριστικής σημασίας. Η αναγκαστική επιστροφή στο απολυταρχικό καθεστώς Maitland το 1818 δεν θα ευδοκιμήσει. Το 1820 θα φύγει για να γίνει Φιλικός και να σταδιοδρομήσει στη Ρωσία ως αρχιτέκτονας μετά από σύσταση του Ι. Καποδίστρια. Στην Κων/πολη ως φιλικός θα ανεβάσει μια επαναστατική θεατρική παράσταση με θέμα τον Κων/νο Παλαιολόγο και τις σφαγές μέσα στην Αγία Σοφία. Το έργο που γράφτηκε από τον Κων/νο Οικονόμου ή το πιθανότερο από τον Λευκαδίτη δικαστικό και λόγιο Ιωάννη Ζαμπέλιο -έναν άνθρωπο μαχητικό με παθιασμένη εθνική συνείδηση τον οποίο ο Πιτζαμάνος δεν αποκλείεται να γνώρισε την περίοδο σπουδών της Ιταλίας- ανέβηκε στο σπίτι ενός φαρμακοποιού στο Πέρα της Κωνσταντινούπολης. Όμως οι Τουρκικές αρχές το πληροφορήθηκαν και οι συνέπειες ήταν τραγικές. Ακολούθησε σφαγή του φαρμακοποιού από τους Τούρκους και καταδίωξη του Πιτζαμάνου ως «μεγάλου προπαγανδιστή επαναστατικών ιδεών». Κατέφυγε στη βρετανική πρεσβεία από όπου το έσκασε μαζί με άλλους Έλληνες κρυμμένος στο αμπάρι του καραβιού που διέσωσε μαζί με τους φυγάδες κυνηγημένους και το λείψανο του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, λίγο μετά τον μαρτυρικό του θάνατο. Πολλοί ερευνητές αποδίδουν την παρέμβαση της φιλικής εταιρείας στην κρυφή διάσωση του λειψάνου του Πατριάρχη. Η σταδιοδρομία του Πιτζαμάνου θα συνεχιστεί στην Αγία Πετρούπολη και στην Οδησσό, ως το 1825 οπότε πεθαίνει σε ηλικία μόλις 38 ετών χτυπημένος από κάποιο πυρετό».

Πως έφτασε να γίνει αρχιτέκτονας της αυλής του τσάρου Αλέξανδρου.

Η ζωή του μοιάζει με ζωή πρωταθλητή με απανωτά ρεκόρ, ατομικά, σε επτανησιακό επίπεδο, εθνικό, ευρωπαϊκό. Κατόρθωσε στα λίγα χρόνια ζωής του, προσωπικές νίκες αφιερωμένες ωστόσο στην πατρίδα του. Η κα Κούλη Θα περιγράψει την αρχή της πορείας του:

«Αποτελεί “φαινόμενο” καταρχάς για τις σπουδές του: τη στερεότητα, την ποιότητα και το εύρος των σπουδών στην πολιτική αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική και τη χαρακτική στη διάσημη Γαλλική Σχολή της Ρώμης για σχεδόν επτά χρόνια. Αλλά το πιο σημαντικό είναι η ειδική ποιότητα της καλλιτεχνικής του ταυτότητας που τον έθεσε στην πρωτοπορία. Ένας δυνατός αέρας πνευματικής ελευθερίας πνέει στο έργο του, μη γνωρίζοντας όρια. Είναι ο πρώτος καθηγητής πολιτικής αρχιτεκτονικής στα Επτάνησα, αυτός που έθεσε πρώτος τις βάσεις της διδασκαλίας της στην Ελλάδα. Είναι ο εισηγητής της κοσμικής χαρακτικής στα Επτάνησα με το έργο του να διδάσκει ένα ευρύτερο κοινό, με επιτεύγματα και αναζητήσεις στην Ευρωπαϊκή καλλιτεχνική σκηνή σε ό,τι αφορά τις αλληγορίες, προσωπογραφίες, μετάλλια και γλυπτική. Ο Πιτζαμάνος –που θα φτάσει να γίνει Αρχιτέκτονας της Αυλής του Τσάρου Αλέξανδρου- είναι ο πρώτος Έλληνας αρχιτέκτονας κλασικής παιδείας που τολμά να μελετά με ενδιαφέρον την οθωμανική αρχιτεκτονική και τέλος είναι ο αγαπητός προσωπογράφος στην επτανησιακή κοινωνία που τόλμησε με την τελευταία αυτοπροσωπογραφία του να εκφράσει κάτι πέρα από τα αναμενόμενα, προάγγελος του ευρωπαϊκού ρομαντισμού».

Τον λησμονήσαμε

Ωστόσο το έργο του δεν είναι γνωστό στους πολλούς και ο αιώνας μας τον είχε λησμονημένο. Ρωτήσαμε την ιστορικό τέχνης του εθνικού ιστορικού μουσείου να μας διαλευκάνει το γεγονός αυτό. Η κα Κούλη απαντά:

«Πραγματικά το έργο του παρέμεινε ως σήμερα ξεχασμένο. Διασπαρμένο στο εξωτερικό όπου έζησε, με το πέρασμα δύο αιώνων ξεχάστηκε. Αλλά δεν είναι μόνο το πέρασμα του χρόνου, είναι και η πολιτική: Το αποικιοκρατικό καθεστώς Maitland δεν θα συγχωρέσει στον Πιτζαμάνο, ότι υπήρξε «το αγαπημένο παιδί των Γάλλων», ούτε ότι το «έσκασε» στην Αυλή του Τσάρου Αλέξανδρου. Μεθοδικά θα αρχίσει το σβήσιμο της ανάμνησης του έργου του. Ο σεισμός του Αργοστολίου το 1953 ολοκλήρωσε την καταστροφή.»

Προσωπικό αρχείο

Η ανάκτησης της μνήμης αυτού του ανθρώπου ήταν θέμα χρόνου, καθώς η ομορφιά είναι σαν την φύση, αργά ή γρήγορα προβάλλει. Τον τρόπο που διάλεξε η ιστορία για να επαναφέρει τον πάλαι ποτέ φημισμένο Πιτζαμάνο μάς τον διηγείται η κα Κούλη:

«Η Ιστορική και εθνολογική εταιρεία Ελλάδος ιδρυμένη το 1882 από λόγιους της εποχής γνώριζε τη σημασία του Πιτζαμάνου ως καλλιτέχνη και αποτελούσε έγκυρη πηγή πληροφόρησης για την προεπαναστατική εποχή. Ήδη το 1896 φρόντισε να διαφυλάξει από το πατρογονικό σπίτι στο Αργοστόλι, ό,τι μπορούσε από τα γραπτά, το προσωπικό του αρχείο και το εικαστικό έργο. Μαζί με το περιηγητικό κείμενο για την Κωνσταντινούπολη (1818), διέσωσε ελαιογραφικές προσωπογραφίες κι ένα πολύτιμο Λεύκωμα με χαρακτικά, υδατογραφίες και σχέδια με μολύβι. Ό,τι δει ο επισκέπτης του εθνικού ιστορικού μουσείου στην έκθεση αυτή –με εξαίρεση τις προσωπογραφίες- προέρχεται από αυτό το Λεύκωμα που ο ίδιος ο Πιτζαμάνος είχε οργανώσει προσεκτικά στο τέλος της ζωής του. Έργα που δείχνουν πόσα πολλά κατάφερε στην αρχιτεκτονική, χαρακτική, τοπιογραφία, προσωπογραφία και ταξιδιωτική ζωγραφική με την τεχνική της υδατογραφίας.

Πολύπλευρο ταλέντο

Αυτή την συλλογή παρουσιάζει η έκθεση. Πρωτοπαρουσιάστηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο στη Δημοτική Πινακοθήκη Κέρκυρας και εμπλουτισμένη και σε πλήρη ανάπτυξη συνεχίζεται –ήδη τρέχει ως τέλη Ιουλίου – στην έδρα του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, στο Μέγαρο Παλαιάς Βουλής στην Αθήνα. Αυτή την ανανεωμένη έκθεση έχουμε την χαρά να παρουσιάζουμε στην Αίθουσα Στάμου, μέσα από ακριβή αντίγραφα και αναπόφευκτα με προσεκτική επιλογή έργων προκειμένου να χωρέσουν στον περιορισμένο χώρο αλλά και να δώσουν την πραγματική εικόνα του πολύπλευρου ταλέντου του Πιτζαμάνου.

Την ονομάσαμε “Pizzamano fecit” θέλοντας να τονίσουμε την ευρωπαϊκή παιδεία του. Στα λατινικά σημαίνει “ο Πιτζαμάνος εποίησε”, κι αποτελούσε τον συνήθη τρόπο να υπογράφει τα έργα του ένας καλλιτέχνης. Για υπότιτλο δώσαμε το

“Ένας επτανήσιος καλλιτέχνης στην αυγή μιας νέας εποχής”. Και ήταν η αυγή μιας νέας εποχής για τα Επτάνησα αλλά και τον υπόλοιπο υπόδουλο Ελληνισμό.

Οι προσωπογραφίες του και το λεύκωμα που οργάνωσε ο ίδιος στο τέλος του βίου του

Στην έκθεση αυτή έχει κανείς λοιπόν την ευκαιρία να δει τα περίφημα χαρακτικά του έργα –ο Πιτζαμάνος είναι ο αρχικός σχεδιαστής των επτανησιακών συμβόλων- και τις εικόνες του από τα Επτάνησα, και την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη σχολιασμένες με ύφος προσωπικού ημερολογίου (τα κίτρινα γράμματα στις λεζάντες αποδίδουν τα δικά του λόγια). «Ενδυμασίες» τις ονομάζει αλλά όπως θα δει ο επισκέπτης είναι στην ουσία έργα που θέλουν να δείξουν το ήθος, τις αξίες, τα προβλήματα και τους στόχους των ανθρώπων κάθε ηλικίας, κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης. Κάποια από αυτά έδωσε και στους γνωστούς μας Stackelberg και Dupre που τα εξέδωσαν αργότερα ως δικά τους.

Υπάρχει και οπτικό υλικό στο βίντεο που προβάλλουμε, τον ίδιο τον Πιτζαμάνο -με την φωνή του Βασίλη Ελαιοτριβάρη - να διαβάζει αποσπάσματα από το Περιηγητικό του κείμενο για τους λαούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ένα καλλιτεχνικό βίντεο επενδυμένο μουσικά με μια υπέροχη άρια από τα νεανικά έργα του Μάντζαρου, σύγχρονου του Πιτζαμάνου».

Η ιστορία του Μουσείου ξεκινά από την ίδρυσή του το 1884 από την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, η οποία από τη σύστασή της το 1882 άρχισε το έργο της συλλογής ιστορικού υλικού. Η έναρξη της λειτουργίας του είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πρώτη επίσημη δημόσια παρουσία της Εταιρείας, την Έκθεση Μνημείων του Ιερού Αγώνος, δύο χρόνια αργότερα. Στην έκθεση αυτή, ανταποκρινόμενοι σε έκκληση της Εταιρείας, παραχώρησαν αντικείμενα όλοι όσοι είχαν στην κατοχή τους ιστορικά κειμήλια μιας εποχής όχι πολύ μακρινής, κυρίως οι οικογένειες των αγωνιστών του 1821 αλλά και κρατικοί φορείς, όπως τα Υπουργεία Στρατιωτικών και Ναυτικών. Τα περισσότερα από τα αντικείμενα αυτά μετά το πέρας της έκθεσης δωρήθηκαν στο Μουσείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας αποτελώντας τον κεντρικό πυρήνα του.

Οι θησαυροί που μοιράζονται, είτε πνευματικοί είτε υλικοί και δεν μένουν στα μπαούλα μας, ώστε να μουχλιάσουν και να χαθούν για πάντα, πολλαπλασιάζονται. Όσοι παραδίδουν δώρα για να τα χαρούν και οι ερχόμενες γενιές αποδεικνύουν την συγγένεια του ανθρώπου με τον Θεό.

___________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 03.07.2019

δείτε σχετική συνέντευξη με την Αναστασία Κούλη

https://youtu.be/3eZWhTPZhRQ