Άγιος Σιλουανός | Ο μεγάλος αφανής και «αθόρυβος» Όσιος του Αγίου Όρους

Άγιος Σιλουανός | Ο μεγάλος αφανής και «αθόρυβος» Όσιος του Αγίου Όρους

___

Ο δρ Θεολογίας Αθανάσιος Μουστάκης μιλά για τη σύγχρονη μορφή της Ορθοδοξίας, που μας άφησε κληρονομιά κείμενα στα οποία νοιώθεις την πνοή του Θεού

Η πάλη με τα δαιμόνια, ο διάλογος με τον Χριστό και η θερμή προσευχή

Ο σημερινός άνθρωπος θέλει να είναι ένας άνθρωπος χωρίς παρελθόν και χωρίς μέλλον. Νοιάζεται μόνο για το παρόν, την κάθε στιγμή την οποία θέλει να ζει με όσο το δυνατόν πιο έντονο τρόπο. Θεωρεί, συχνά, τους αγίους του χριστιανισμού ως ανθρώπους του παρελθόντος, ανθρώπους όχι της έκπληξης αλλά της επανάληψης, στην οποία βέβαια επανάληψη ο άνθρωπος της εποχής μας δεν βρίσκει κανένα ενδιαφέρον. Ωστόσο στη σημερινή εποχή έζησε και ο άγιος Σιλουανός ο αθωνίτης. Όποιος διαβάσει τον βίο του -γραμμένο από τον γέροντα Σωφρόνιο Σαχάρωφ με έναν λογοτεχνικά μοντέρνο τρόπο- θα διαπιστώσει ότι ο άγιος Σιλουανός ζώντας στο άγιο όρος, μπορεί να μη λαχάνιαζε για να προλάβει τις εξελίξεις αλλά ζούσε στο παρόν, λαμβάνοντας υπόψη το παρελθόν και ατενίζοντας το μέλλον. 

Έτσι η ζωή του ήταν μια έκπληξη, τόσο μεγάλη όσο και το να ατενίσεις τον ζώντα Χριστό...

Θα συνομιλήσουμε για τη μεγάλη αυτή σύγχρονη μορφή: τον Όσιο Σιλουανό τον Αθωνίτη, τον Όσιο Σιλουανό της Οικουμένης με τον διδάκτορα θεολογίας Αθανάσιο Μουστάκη με αφορμή την γιορτή του Αγίου στις 24 Σεπτεμβρίου.

Ο Άγιος Σιλουανός είναι ένας σύγχρονος Άγιος τον οποίο γνωρίζουμε, κυρίως, μέσα από το βιβλίο του πνευματικού του τέκνου π. Σωφρονίου Σαχάρωφ, μίας επίσης πολύ μεγάλης μορφής της σύγχρονης θεολογίας.

Πράγματι! Έτσι είναι. Και μάλιστα, επιτρέψτε μου να ευχαριστήσω την ενορία της Αγίας Παρασκευής Νέας Πεντέλης και τον Προϊστάμενό της Πρωτοπρεσβύτερο του Οικουμενικού θρόνου π. Ιωάννη Σαββάκη για τη διοργάνωση του Συνεδρίου, που μας έφερε πιο κοντά, κυριολεκτικά και μεταφορικά, στον Άγιο και να σημειώσω στο σημείο αυτό, ότι εάν δεν είχαμε το βιβλίο του Γέροντος Σωφρονίου ίσως να μη γνωρίζαμε αυτόν τον μεγάλο αλλά αφανή και αθόρυβο Άγιο, όπως, προφανώς, έχει συμβεί σε τόσες άλλες περιπτώσεις μεγάλων αφανών Αγίων.

 Αυτό το βιβλίο, είναι ένας κειμήλιο που αν δεν υπήρχε θα είχε χάσει η ανθρωπότητα κάτι από την αρχοντιά που μας παραδίνει κληρονομιά ο Δημιουργός. Να ξεκινήσουμε από αυτό;

Ο Άγιος Σιλουανός αποτελεί μία από τις λίγες περιπτώσεις Αγιορειτών Αγίων που άφησαν σε εμάς κείμενά τους ως πολύτιμη κληρονομιά. Στην περίπτωσή του, μάλιστα, έχουμε την ευλογημένη συγκυρία αυτά τα κείμενα να έχουν περάσει και από τα χέρια του μακαριστού Γέροντος Σωφρονίου, υποτακτικού του Αγίου και μεγάλου θεολόγου της εποχής μας, ο οποίος ανελάβε το έργο της εκδόσεως και του θεολογικού σχολιασμού τους, όπως διαπιστώνουμε από το πρώτο μέρος του έργου του «Ο Γέρων [στις πρώτες εκδόσεις, Άγιος πλέον] Σιλουανός ο Αθωνίτης». Ο Γέρων Σωφρόνιος Σαχάρωφ με αυτό το πρώτο μέρος, στο οποίο εμπλουτίζει θεολογικά τα κείμενα του Αγίου με την εμπειρία που είχε αποκτήσει από τη μαθητεία πλησίον του και τη δική του αγιότητα βίου, δημιουργεί ένα σύνθετο έργο της, εάν επιτρέπεται να το πούμε, θεολογικής και ασκητικής γραμματείας.

Στον τόμο αυτό, που κυκλοφορεί από την Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου στο Έσσεξ της Αγγλίας (τη Μονή που ίδρυσε ο Γέρων Σωφρόνιος), και τον χαρακτηρίζει το βάθος και όχι το πλάτος -αν και έχει έκταση 630 περίπου σελίδων- εντοπίζουμε πολλές αναφορές σε θέματα καίριας σημασίας για τον σύγχρονο άνθρωπο ικανά να μεταμορφώσουν τη ζωή του αναγνώστη τους, όχι με έναν μαγικό τρόπο, αλλά διότι έχουν την ακατάβλητη δύναμη να προσφέρουν, σε αυτόν που θα ενδιαφερθεί να τα διαβάσει και θ᾿ αποφασίσει να ξεκλειδώσει το νόημά τους, μία άλλη προοπτική θεάσεως του κόσμου, των σχέσεων με τον εαυτό του, με τον συνάνθρωπο, με τη φύση και, εν τέλει, με τον Θεό.

Είναι τόσο δύσκολα γραμμένα;

Όχι! Αν και περιέχουν πολλές και δύσκολες έννοιες από την ασκητική σκέψη και ζωή, ιδιαιτέρως το πρώτο μέρος που είναι το κείμενο του π. Σωφρονίου, όταν λέω να «ξεκλειδώσει», το λέω διότι απαιτείται από τον αναγνώστη να τα προσεγγίσει με σοβαρότητα, με προσοχή, με διάθεση ανοίγματος και σεβασμό, κάτι για το οποίο, συγχωρέστε με, δεν είμαστε έτοιμοι πάντοτε.

Μιλήστε μας για τα κείμενα του Αγίου Σιλουανού.

Τα κείμενα του Αγίου είναι βιβλικά. Αφ᾿ ενός διότι, όπως σημειώνει ο Γέρων Σωφρόνιος μελετώντας τα αισθανόμαστε την πνοή του Θεού σ᾿ αυτά και αφ᾿ ετέρου διότι είναι υφασμένα επί της Αγίας Γραφής. Παντού υπάρχουν διάσπαρτα βιβλικά χωρία, από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Κάποια αυτούσια, κάποια κρυμμένα, που θα ήταν ευχής έργο να εντοπίσουμε και να ταυτίσουμε.

«Η γλώσσα των Ψαλμών είναι ποιητική, γλαφυρή, ρέουσα»

Ποιά κείμενα του Ευαγγελίου Κυριαρχούν

Δεν είναι άτοπο να τονίσουμε ότι κυριαρχεί το Ευαγγέλιο του ευαγγελιστού Ιωάννου και ακολουθούν το κείμενο των ευαγγελιστών Ματθαίου και Λουκά. Λίγα χωρία από τον ευαγγελιστή Μάρκο και τις Πράξεις Αποστόλων, ενώ σε μεγάλο βαθμό χρησιμοποιεί τις επιστολές του απ. Παύλου και, αναλογικά σε σχέση με το μέγεθός τους, τις δύο επιστολές του απ. Πέτρου. Στα κείμενα που λαμβάνει από την Παλαιά Διαθήκη, όπως είναι αναμενόμενο άλλωστε, κυριαρχούν οι Ψαλμοί, καθώς όλοι διαβάζονται στις ακολουθίες του έτους, ενώ κάποιοι από αυτούς καθημερινά, και ήταν ιδιαιτέρως οικείοι στους αγιορείτες μοναχούς και στον Άγιο Σιλουανό εν προκειμένῳ. Μάλιστα, επαναλαμβάνοντας για μία ακόμη φορά τον Γέροντα Σωφρόνιο, μπορούμε να σημειώσουμε ότι σε πολλά σημεία η γλώσσα του ομοιάζει προς τη γλώσσα των Ψαλμών, γλώσσα ποιητική, γλαφυρή, ρέουσα.

Πώς προσεγγίζει ο Άγιος την Αγία Γραφή; Τι λέει γι᾿ αυτήν;

Ο Άγιος Σιλουανός γράφει με εντυπωσιακό τρόπο για την Αγία Γραφή και την Ιερά Παράδοση. Αν και το σχετικό κείμενο ανήκει στο πρώτο μέρος, τη συγγραφή του Γέροντος Σωφρονίου, διακρίνουμε σε αυτό τη σφραγίδα του. Συσχετίζει στενότατα την έννοια της υπακοής με την Ιερά Παράδοση, την οποία χαρακτηρίζει ως την αδιάλειπτη ενέργεια του Αγίου Πνεύματος στη ζωή της Εκκλησίας. Η Ιερά Παράδοση, όπως λέει, αποτελεί το πλέον βαθύ θεμέλιο της Εκκλησίας και η Αγία Γραφή είναι μία από τις πτυχές της. Εάν κατανοήσουμε αυτόν τον λόγο δεν θα απορούμε γιατί διαμαρτυρόμενοι θεολόγοι, παρά τη γνωστή έφεσή τους προς τις βιβλικές σπουδές, με γνώση του αντικειμένου, ευαισθησία και σοβαρές πολυετείς βιβλικές σπουδές, συχνότερα αστοχούν παρά επιτυγχάνουν στις ερμηνείες και αναλύσεις τους.

Ο Γέρων Σωφρόνιος καταθέτει τη σκέψη του Αγίου, με όλο και μεγαλύτερη τόλμη, τονίζοντας ότι κι αν ακόμη χανόταν ολόκληρη η Αγία Γραφή και τα γραπτά των Πατέρων και όλα τα λειτουργικά βιβλία, η Εκκλησία δεν θα είχε κανένα πρόβλημα να τα ξαναγράψει, σε άλλη γλωσσική μορφή, με άλλους συγγραφείς, αλλά το ίδιο θεόπνευστα. Και αυτή η γραφή θα ήταν και πάλι έκφραση της «άπαξ παραδοθείσης τοις αγίοις πίστεως» όπως σημειώνεται στην επιστολή Ιούδα. (1:30) Δεν παραλείπει, μάλιστα, να πεί ότι εάν ο απ. Παύλος είχε «νούν Χριστού» πολύ περισσότερο έχει «νουν Χριστού» η Εκκλησία. Δεν είναι η Αγία Γραφή η πηγή της Εκκλησίας, αλλά η Ιερά Παράδοσις.

Τι λέει για την Ιερά Παράδοση, την Αγία Γραφή και τη διαχρονική ανάγκη του ανθρώπου να γνωρίσει τον Θεό. Μέσα από τα γραπτά του δίνει ελπίδα για τα προβλήματα της σύγχρονης εποχής

Ποιο θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε ως το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό των κειμένων του Αγίου Σιλουανού;

Κεντρικό χαρακτηριστικό των κειμένων του Αγίου, όπως διαπιστώνει ο Γέρων Σωφρόνιος και μαζί του κι εμείς, είναι ότι —με όλη τη σημασία της εκφράσεως— αποτελούν καταγραφή και μεταφορά σ᾿ εμάς προσωπικών βιωμάτων του. Κι εδώ οφείλουμε να εντοπίσουμε ένα απαραίτητο για τη ζωή μας —δε γνωρίζω αν είναι περισσότερο ή λιγότερο αναγκαίο σήμερα από ότι στο παρελθόν, νομίζω όμως ότι πάντοτε ήταν καίριας σημασίας— χαρακτηριστικό: δάσκαλοι και μαθητές, διδάσκοντες και διδασκόμενοι, χρειαζόμαστε βιώματα ανάλογα με του Αγίου, περισσότερα, αλλά κυρίως βαθύτερα, εντονώτερα, ουσιαστικότερα, αυθεντικότερα.

Διαβάζοντας τα κείμενά του, γρήγορα διαπιστώνεις ότι ο Άγιος γράφει εκ του περισσεύματος της καρδίας του, κάτι που είναι ιδιαιτέρως σημαντικό για κάθε δάσκαλο, οποιουδήποτε επιπέδου και οποιαδήποτε σχέση κι αν έχει με τον μαθητή του. Κάτι που αποκτά πολλαπλάσια σημασία καθώς σκοπός του δασκάλου είναι να καταστήσει τον μαθητή του ανεξάρτητο και ικανό να πορευθεί μόνος του στη ζωή, κάνοντας πράξη τον λόγο του Ιωάννου του Προδρόμου προς τους μαθητές του για τον Ιησού Χριστό «εκείνον δεί αυξάνειν, εμέ δε ελαττούσθαι» (Ιω. 3:30).

Λόγος ειλικρινής, αλλά πράος, στηλιτεύει την αμαρτία, αλλά δεν απωθεί τον εκ των πραγμάτων αμαρτωλό αναγνώστη. Αντιθέτως του δίνει δύναμη και κουράγιο να αγωνιστεί, να παλέψει και να νικήσει.

Τελικά, ποιος είναι ο κύριος στόχος των κειμένων του Αγίου όπως μας τα προσφέρει ο γέρων Σωφρόνιος;

Τα κείμενα του Αγίου έχουν έναν κύριο στόχο και προς την επίτευξή του κατευθύνονται σταθερά και αταλάντευτα:

να θεραπεύσουν τη διαχρονική ανάγκη του ανθρώπου να γνωρίσει εν Αγίω Πνεύματι τον Κύριο. Για τον λόγο αυτό είναι απλά, αλλά βαθύτατα θεολογικά· σύγχρονα και ταυτόχρονα διαχρονικά. Με στιβαρό θεολογικό λόγο και μεστή θεολογική σκέψη, δίχως ίχνος ηθικολογίας ή ηθικιστικής διαθέσεως, ακόμη και όταν θίγουν ηθικής φύσεως ζητήματα. Η σκέψη του τέμνει συνεχώς την ανθρωπίνη ψυχή, με ασκητική διάκριση και παιδική απλότητα, προχωρώντας σε όλο και λεπτότερες διακρίσεις και βαθύτερους σχολιασμούς.

Το χαρακτηριστικό αυτό λείπει από τον σύγχρονο ποιμαντικό και κατηχητικό λόγο, ο οποίος στη συντριπτική του πλειονότητα εκφυλίζεται σε στείρο και κουραστικό ηθικιστικό κήρυγμα, που αφήνει αδιάφορο τον σύγχρονο άνθρωπο και είναι παντελώς ξένο προς το κήρυγμα των αποστόλων και των αγίων. Εάν κήρυκες και διδάσκαλοι μάθουμε να μιλάμε περισσότερο θεολογικά (όχι χρησιμοποιώντας τεχνικούς όρους, μα προσφέροντας στέρεη θεολογική —φρονώ κυρίως βιβλική— τροφή) και λιγότερο ηθικολογικά θα καταφέρουμε να επικοινωνήσουμε αμεσότερα με τους ακροατές μας προς ωφέλεια όλων. Διαβάζοντας τα κείμενα του Αγίου στα οποία ομιλεί συνεχώς για την αμαρτία και την ανάγκη μετάνοιας, ούτε σε ένα σημείο δεν δίνει την εντύπωση ότι προσφέρει μια φλύαρη αδιέξοδη, ανούσια ηθικολογία. Το αντίθετο μάλιστα… και εδώ νομίζω ότι, είμαστε στο σημείο καμπής για τη συζήτησή μας: είναι λόγος ειλικρινής, αλλά πράος, στηλιτεύει την αμαρτία, αλλά δεν απωθεί τον, εκ των πραγμάτων αμαρτωλό, αναγνώστη. Αντιθέτως, του προσφέρει ελπίδα, του δίνει δύναμη και κουράγιο να αγωνιστεί, να προσπαθήσει, να παλέψει και, εντέλει, να νικήσει. Στοιχεία, που, από όσο μπορώ να νιώσω, χρειάζεται απεγνωσμένα ο σύγχρονος άνθρωπος, και στην πατρίδα μας, που γονατίζει από την οικονομική δυσπραγία, από τη μεταβολή των ενδοοικογενειακών ισορροπιών, από την αλλαγή στις κοινωνικές και φιλικές σχέσεις, αλλά και στον κόσμο ολόκληρο που λυγίζει από την κυριαρχία των «αγαθών» της μετανεωτερικής εποχής και της παγκοσμιοποιήσεως (φτώχεια, ανεργία, βία, προσφυγιά, αδικία, θάνατος, προσδοκία του νέου ανθρώπου, του «μετά-ανθρώπου» κ.λπ.).

«Όταν αγαπάς τους εχθρούς, τότε γνώριζε ότι μεγάλη είναι η χάρις ήτις ζη εντός σου»

Είναι δυνατό να αιτιολογήσουμε αυτή τη διαφορά; Γιατί εκείνος μίλησε έτσι και εμείς αλλιώς;

Ο Άγιος Σιλουανός, γράφει και μιλά με αυτόν τον τρόπο διότι είχε αγωνιστεί τον καλό πνευματικό αγώνα με πίστη, σύνεση και σταθερή μαχητικότητα, υπό την έννοια ότι κάθε πτώση του ήταν η αφετηρία για μία νέα αρχή και είχε άμεση εμπειρία των όσων έγραφε.

Στο σημείο αυτό, για να καταλάβουν οι αναγνώστες μας για τι μιλάμε, θα ήθελα να σας θυμίσω τον διάλογό του με τον Χριστό, όταν ο Άγιος βασανιζόταν από τα δαιμόνια, τα οποία τον εμπόδιζαν να προσεύχεται:

—Κύριε, Συ βλέπεις ότι τα δαιμόνια δεν με αφήνουν να προσεύχομαι. Ειπέ εις εμέ τι οφείλω να πράξω, ίνα απέλθουν απ᾿ εμού οι δαίμονες.

Και ο Κύριος λέγει εις την ψυχήν μου:

—Αι υπερήφανοι ψυχαί πάντοτε πάσχουν εκ των δαιμόνων.

Και τότε είπα:

—Κύριε, φώτισόν με, τι πρέπει να σκέπτομαι, ίνα η ψυχή μου είναι ταπεινή.

Και λαμβάνω απάντησιν εις την ψυχήν:

—Κράτει τον νούν σου εις τον άδην, και μη απελπίζου.

Έκτοτε ήρχισα να πράττω ούτω, και η ψυχή μου εύρεν ανάπαυσιν εν τω Θεώ.

Ο διάλογος αυτός αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία πάτησε ο Άγιος για να ανέλθει πνευματικά. Ακολουθώντας τη σαφή εντολή του Κυρίου κατόρθωσε, όχι μόνο να αντιμετωπίσει τους δαίμονες, αλλά κυρίως να ξεπεράσει τον εγωισμό του και να βρεί τον δρόμο του. Με την εντολή αυτή του Κυρίου διδάχθηκε την οδό που οδηγεί στην ταπείνωση, όχι ως κενή και ανούσια ταπεινολογία ή ως μία αίσθηση μειονεκτικότητας, αλλά ως μία βαθιά μίμηση της ταπεινώσεως του Χριστού· ως μία κενώση· ως την προσωπική του κάθοδο στον άδη.

Τι σημαίνει αυτό για τον βασανισμένο άνθρωπο της εποχής μας;

Ο άνθρωπος άγεται και φέρεται από τα προβλήματα της καθημερινότητας, συνθλίβεται από αυτά και γονατίζει από τις καθημερινές ανάγκες. Η ανάγκη της αναπαύσεως του συγχρόνου ανθρώπου δεν εντοπίζεται μόνο στον κόπο από την εργασία, αλλά, πρωτίστως και κυρίως, στον κόπο και στη δυσφορία στην οποία οδηγεί η απομάκρυνση από τον Χριστό. Η εν τω Θεώ ανάπαυσις αποτελεί ζητούμενο για τον καθένα μας και θα έπρεπε να είναι διαχρονικός στόχος της ζωής μας.

Ένα μεγάλο θέμα που ο Άγιος θίγει είναι η ελευθερία.

Έχετε δίκιο. Τι είναι πραγματικά η ελευθερία; Είναι το «κάνε ο,τι θες»;

Όχι! Σαφώς όχι! Ο Άγιος την τοποθετεί σε ένα άλλο επίπεδο και τη συνδέει με την μετάνοια και την άφεση των αμαρτιών. «Η ελευθερία βρίσκεται στη σχέση με τον Θεό και όχι στο κάνε ο,τι θες», μας λέει! «Η ελευθερία έγκειται εις την αγάπη προς τον Θεόν και τον πλησίον. Σ᾿ αυτό βρίσκεται η ελευθερία και η ισότητα».

Δυστυχώς, μαθαίνουμε, εκπαιδευόμαστε, θα τολμούσα να πω, να ζούμε σύμφωνα με το θέλημά μας και τελικά χάνουμε τη Χάρι του Θεού κάτι που σύμφωνα με τον Άγιο αποτελεί τη μεγαλύτερη δυστυχία της εποχής μας. Κατάσταση, η οποία επιδεινώνεται από το ότι δεν έχουμε συνειδητοποιήσει αυτή την απώλεια/έλλειψη. Λόγος αληθινός, ειλικρινής και επίκαιρος.

Διαβάζοντας τα κείμενα του Αγίου μάς εντυπωσιάζει το ότι συνεχώς, κατ᾿ επανάληψη, αναφέρεται στην αγάπη προς τους «εχθρούς». Μάλιστα, χρησιμοποιεί αυτήν ακριβώς τη λέξη, υποθέτω όχι διότι τους αισθάνεται ως εχθρούς, αλλά διότι αυτοί διάκεινται εχθρικά προς αυτόν.

Πράγματι. Η προσευχή του προς αυτούς ήταν συνεχής, θερμή, με δάκρυα. «Εάν προσευχηθής διά τους εχθρούς» μας λέει «τότε θα έλθη ειρήνη εις σε». «Όταν αγαπάς τους εχθρούς, τότε γνώριζε ότι μεγάλη είναι η χάρις, ήτις ζη εντός σου· δεν λέγω ότι είναι τελεία, αλλ᾿ επαρκής προς σωτηρίαν» συνεχίζει.

Ήταν μεγάλος σε πνευματική ηλικία, τέτοιος που δύσκολα μπορεί πλήρως να εννοηθεί ότι δίδασκε. Τι θα μπορούσαμε να τονίσουμε για τον Άγιο που μας είναι πιο κατανοητό;

Νομίζω ότι πρέπει να τονίσουμε τη μεγάλη πίστη του Αγίου στον Θεό και την απεριόριστη εμπιστοσύνη του στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Από το έργο του, ξέρετε λείπει το έντονο ύφος, που, όπως γνωρίζετε, είναι συνηθισμένο στις μέρες μας. Το έργο του αφήνει στον μελετητή του το άρωμα της πίστεως και της αγάπης. Δεν τρομάζει, δεν απωθεί. Γαληνεύει ελκύει και ξεκουράζει!

Οι άγιοι της εκκλησίας μάς θυμίζουν ποιες είναι οι πραγματικές μας ανάγκες και οι βαθύτερες επιθυμίες. Αν εμείς, αντίθετα, θεωρούμε ότι οι ανάγκες μας είναι άλλες από αυτές των αγίων -η σχέση αγάπης με τον Θεό και τον πλησίον-, τότε θα μένουμε με την απορία γιατί αυτές δεν φαίνεται ποτέ να ικανοποιούνται...

__________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 25.09.2019