«Τα εργαλεία της Αγια-Σοφιάς» | Γεωργίου Δ. Φαράντου (†)

Το β’ μέρος Από δοκίμιο του αειμνήστου καθηγητή της Φιλοσοφικής Γεωργίου Δ. Φαράντου από το βιβλίο του με τίτλο «Το λάλημα του πετεινού»

___

Β’ ΜΕΡΟΣ

Η Αγία Σοφία προκάλεσε το θαυμασμό πολλών ανθρώπων, Ελλήνων, Βυζαντινών νεότερων και ξένων.

Η βιβλιογραφία η σχετική με την Αγία Σοφία σχηματίζει ολόκληρες Βιβλιοθήκες. Είναι ο ωραιότερος, ο αρχαιότερος, ο ιστορικότερος και πλουσιότερος σε συμβολισμούς ναός του Χριστιανισμού.

Αν αναλογισθούμε τι συνέβη μέσα σε αυτή την εκκλησία κατά την υπερχιλιετή της ιστορία θα μείνουμε έκθαμβοι από το μεγαλείο, τα γεγονότα και την ελληνική, χριστιανική και οικουμενική παράδοση που σχετίζονται με τον ναό αυτό. Η Αγία Σοφία μέχρι σήμερα συγκινεί τους ανθρώπους όλου του πλανήτη με την φύση της, τη δομή της, τον χαρακτήρα της και την ιστορία της. Η Μεγάλη Εκκλησία ήταν ο Καθεδρικός Ναός του Οικουμενικού Πατριαρχείου σχεδόν για μια χιλιετία, χτίσθηκε σε σύντομο χρόνο, μέσα σε 6 χρόνια, από το 532μ.Χ μέχρι το 537μ.Χ.

Τα εγκαίνια

Στις 27 Δεκεμβρίου του 537 έγιναν τα εγκαίνιά της. Χαρακτηριστικά της, ο ρυθμός της ο τεράστιος τρούλος της, οι αψίδες της, τα ημιθόλιά της, τα παράθυρά της, το φως της, οι κολώνες της, τα μάρμαρά της, τα μωσαϊκά της, η ένταξη της σε ένα ευρύτερο αυτοκρατορικό, πατριαρχικό, κωνσταντινουπολίτικο, ορθόδοξο, ελληνικό και οικουμενικό σύστημα, οι δόξες της, οι θησαυροί της και οι ατυχίες της. Οι διαστάσεις της είναι 77Χ72 μ. και το ύψος της 62 μ. Καθόλη την ιστορία της η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και το Οικουμενικό Πατριαρχείο τη φρόντιζαν και την διακοσμούσαν, ξένοι την επιβουλεύονταν, τη ζήλευαν, τη λήστευαν και την έβγαζαν έξω από τις κτητορικές της επιγραφές.

600 άνθρωποι, κληρικοί και λαϊκοί, υπηρετούσαν στην Αγία Σοφία. Ιερά σκεύη μετά τις λεηλασίες του 1204 είχε η Αγία Σοφία τα εξής, εννέα ευαγγέλια, πέντε κρατήρες, δεκατέσσερεις δίσκους και ποτήρια, έξι λαβίδες, έξι αστερίσκους, τέσσερα μανουάλια, δεκαέξι ριπίδια, οχτώ σταυρούς, τέσσερεις αέρες, εικοσιέξι ποτηροκαλύμματα, τέσσερα δεκανίκια πατριαρχικά, αρχιερατικά άμφια, λείψανα αγίων κ.ά. όλα έργα μεγάλης τέχνης, μικροτεχνίας, διακοσμητικής κ.λπ.

Από το 1930 το Βυζαντινό Ινστιτούτο της Αμερικής αποκαλύπτει και συντηρεί Μωσαϊκά.

Αυτό το μέγα και λαμπρό έργο του Ιουστινιανού έπαθε καταστροφές από την Λατινοκρατία και Τουρκοκρατία. Δεν τα χωράει ο νους του ανθρώπου αυτά που έπαθε η θρυλική Αγιά Σοφιά.

Ευτυχώς υπάρχει η παγκόσμια ακαδημαϊκή κοινότητα και μπορεί λίγο να αναπνέει η ζωντανή Αγιά Σοφιά, αυτό ισχύει και για το Πατριαρχείο και για την ελπίδα για μια Λειτουργία στον ιερό χώρο. Το 2008, με την ευκαιρία μιας Έκθεσης, δημοσίευσε το Πανεπιστήμιο και η Βιβλιοθήκη του Darmstadt της Γερμανίας έναν τόμο με τον τίτλο «Ματιές στον εικονικό ουρανό», «Νέες και παλιές εικόνες από το εσωτερικό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη».

Εντυπωσιάζει

Έχουν συγκεντρωθεί παραστάσεις που σχηματίσθηκαν για το εσωτερικό της Αγιά Σοφιάς σε διάφορες εποχές που δείχνουν πως βλέπουν οι άνθρωποι και οι ειδικοί το μνημείο σε διάφορες εποχές. Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό, έχουμε μπροστά μας τα σχέδια της Αγιά Σοφιάς. (Αξεπέραστη θεωρείται η «Έκφραση» (Αθήνα 1907-1909) του Ε. Αντωνιάδη). Στον τόμο έχουμε για πρώτη φορά μια παράσταση του εσωτερικού του ναού με βάση μοντέρνα τεχνική των computer που είναι εικονική, εντυπωσιάζει, έχουμε την εντύπωση ότι βλέπουμε το ναό μόλις χτίσθηκε. Το τμήμα Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου του Darmstadt δείχνει το εσωτερικό, τον χώρο, και την αρχιτεκτονική της Μεγάλης Εκκλησίας με βάση ένα CAD-μοντέλο όπως ήταν φωτεινό, με την αρχική λειτουργική του οργάνωση. Έτσι έχουμε έναν ουρανό, μια εντύπωση από τον χώρο όπως δημιουργήθηκε στην αρχή πριν από 1500 χρόνια ως μίμημα του ουρανού. Επιτέλους μια ελεύθερη ματιά, χωρίς τις αηδίες που της κρέμασαν μέσα κάποιοι Σουλτάνοι, ο χώρος, έστω και εικονικός ελεύθερος όπως ήταν, ο Αχιλλέας και ο Σταύρος όπως ήταν…

Διαβάζουμε στον τόμο αυτό «η Αγία Σοφία» στην «Κωνσταντινούπολη» «ήταν ο καθεδρικός Ναός, η Εκκλησία του επισκόπου της πόλης… ονομαζόταν Μεγάλη Εκκλησία. Το ειδικό της όνομα ήταν Αγία Σοφία που της δόθηκε ήδη στον πρώιμο 5^ο αιώνα». «Ο πυρήνας της Ιουστινιάνειας δομής της Αγίας Σοφίας είναι 4 μεγάλα στηρίγματα που τείνουν προς τα ύψη, απέχουν σχεδόν 31 μέτρα και από ένα ύψος 23 μέτρα και πάνω συνδέονται μεταξύ τους με μεγάλα τόξα. Αυτά… ως βάση φέρνουν επάνω τους τον τρούλο… Με αυτό τον τρόπο χωρίς υποστήριγμα καλύπτεται με τρούλο μια τετράπλευρη επιφάνεια σε μεγάλο ύψος… αυτό το ύψος της Αγίας Σοφίας είναι εντυπωσιακό». «Αλλά για την εντύπωση της Αγίας Σοφίας στον επισκέπτη δεν είναι μόνο οι καθαρές διαστάσεις υπεύθυνες αλλά ιδίως κάτι… που όπως φαίνεται ήταν σκόπιμο από τον Αρχιτέκτονα, η φαινομενική έλλειψη βάρους των αψίδων». Έτσι φως, αιώρηση, στατική, ανοίγματα, ημιθόλια, παράθυρα, τρούλος επιφάνειες φαίνονται να ανήκουν όλα στον ουρανό.

Η «επένδυση των επιφανειών των τοίχων στο εσωτερικό καλύπτει από το μάτι την κατασκευή και έτσι αποφεύγονται οι κάθετες γραμμές και «τριγυρνάνε μέσα στον χώρο πολλές οριζόντιες γραμμές και επιφάνειες». «Η κάλυψη της κατασκευής ήδη συχνά αναγνωρισμένη ως μέσο οπτικής εξαΰλωσης, έχει περιγραφεί και μπορεί να θεωρηθεί ως μια απ’ τις βασικές αρχές του έργου».

«Ο πνευματικός χαρακτήρ της βυζαντινής τέχνης εύρε την τελειοτάτην του έκφρασιν»

Κατά τον φίλο καθηγητή κ. Καλοκύρη στην Αγία Σοφία «ο πνευματικός χαρακτήρ της βυζαντινής τέχνης εύρε την τελειοτάτην του έκφρασιν». Και ο φίλος καθηγητής Α. Παλιούρας γράφει, «πολύχρωμα μάρμαρα, ογκώδεις πεσσοί, κομψοί κίονες, ορθομαρμαρώσεις, χρυσός, ψηφιδωτά, τρούλος, θόλοι, τόξα, διάτρητα περίτεχνα κιονόκρανα, γείσα, κιονοστοιχίες, τα 100 παράθυρα απ’ όπου εισορμούν οι δέσμες του φωτός, οι φωτοσκιάσεις, όλα διαλύουν τους όγκους, χαρίζουν αισθητική απόλαυση και δέος στον πιστό και αποκαλύπτουν στο θεατή την αιώνια ομορφιά της τελειότητας».

Για αυτά τα τελευταία στοιχεία ο Ιουστινιανός είχε στη διάθεσή του ολόκληρη την Αυτοκρατορία, το ναυτικό, τις μεταφορές και κύρια ένα μεγάλο αριθμό εξειδικευμένων προσώπων, τεχνικούς, τεχνίτες, μαστόρους, πελεκάνους, γλύπτες, χτίστες, οικοδόμους, όλους όσους σχετίζονται με οικοδομήματα και μεγάλα έργα. Αυτοί ήταν όλοι εκεί σε μια δημιουργική εργασία όπου επιστατούσαν οι Ανθέμιος και Ισίδωρος αλλά και ο ίδιος ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός.

Ο θεμέλιος λίθος του αυτοκράτορα, ο άγγελος Κυρίου και ο αγώνας για τη δημιουργία του μεγαλουργήματος

Ο ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ έγραψε κατ’ αρχήν στους Στρατηγούς, Τοπάρχες, Σατράπες, Δούκες και όλους τους Αρχηγέτες «πάντων των βασιλικών θεμάτων ανατολής τε και δύσεως άρκτου και μεσημβρίας» να του φέρουν «ύλην ανήκουσαν», υλικά που αρμόζουν «για την ανέγερση τέτοιου αξιοθαύμαστου και θεοφρούρητου και θεοφύλακτου και περικαλλούς ναού», «κίονες και συστημάτια και στηθέα και αβάκια και καγκελοθύρια». Όλοι ανταποκρίθηκαν με χαρά και αγαλλίαση και έστελναν στο βασιλέα Ιουστινιανό «αυτά τα υλικά». Τα μάζευαν από ειδωλολατρικούς ναούς, παλάτια, λουτρά και σπίτια «απ’ όλες τις περιοχές της οικουμένης». Έτσι λοιπόν με άριστα πρωτογενή και δευτερογενή υλικά, άριστους αρχιτέκτονες και τεχνίτες και άριστο «αγωνοθέτη» άρχισε ο αγώνας για το μεγαλούργημα που λέγεται Αγία Σοφία και θα προσπόριζε στην ιστορία της ελληνικής χριστιανικής τέχνης ένα θαύμα.

Την οργάνωση και διαχείριση των Τεχνητών είχαν και οι Αρχιτέκτονες με τον Αυτοκράτορα και οι ίδιοι οι Τεχνίτες με τους πρωτομάστορές τους. Τα έργα άρχισαν. Ο Αυτοκράτορας «με τα ίδια του τα χέρια πήρε ασβέστη και με ένα όστρακο (κεραμίδι) τον έβαλε στο θεμέλιο μπροστά σε όλους». «Έκτισε τον Άγιο Ιωάννη, στο Ωρολογείο, τον Βαπτιστή και τα κοντινά κτίσματα στο Μετατώριο ώστε από εκεί μαζί με τους Άρχοντές του να παρακολουθεί τις εργασίες και πολλές φορές να γευματίζει». Ο Αυτοκράτορας «το δειλινό δεν κοιμόταν αλλά έδειχνε πολλή φροντίδα για το έργο και πήγαινε και έβλεπε τους λιθοξόους και οικοδόμους» τους είχε υποσχεθεί «εκτός απ’ το μισθό τους και τα καθημερινά αργύρια να τους ευεργετεί δύο φορές την εβδομάδα με έκτακτα δώρα (ή πριμ). «Οσάκις ερχόταν να ιδεί τι γίνεται φορούσε λευκό κωλόβιο (μακρύ χιτώνα) και κρατούσε στο χέρι του ράβδο λεπτή».

Οι περιγραφές αυτές ανήκουν στον Γεώργιο Κωδινό Κουροπαλάτη, και προέρχονται από το έργο του «περί της οικοδομής του Ναού της Αγίας Σοφίας». Και ο Κωδινός συνεχίζει. «Υπήρχαν εκατό μαΐστορες». Κάθε μαΐστορας είχε «εκατό μισθίους προσχειάριους». «Όλοι μαζί οι εργαζόμενοι (στο εργοτάξιο) ήταν δέκα χιλιάδες». Οι πέντε χιλιάδες άρχισαν να εργάζονται στο δεξιό μέρος και οι άλλες πέντε στο αριστερό. Όλοι έδειχναν «πολλή σπουδή εις το ταχέως κτίζεσθαι». Άγγελος κατ’ όναρ» έδειξε στον Αυτοκράτορα το «σχήμα του ναού». Σε μεγάλα καζάνια έβραζαν κριθάρι και τον «ζωμό» αυτό τον αναμίγνυαν με ασβέστη και τριμμένο κεραμίδι. Ζωμός κριθής χλιαρός, όχι νερό. Έκοβαν και φλούδες από φτελιά και τις αναμίγνυαν με ασβέστη και δημιουργούσαν μάζα. Αυτό το μίγμα, χλιαρό για να κολλάει στους λίθους όπως το σίδερο χρησιμοποιούσαν στο χτίσιμο.

Το θαυμαστό συμβάν

Κάποια μέρα όταν τα έργα είχαν φθάσει στο Γυναικωνίτη και στους χώρους των κατηχουμένων ο Αρχιεπιστάτης Στρατήγιος ανακοίνωσε στα Συνεργεία ότι στις τρεις η ώρα θα φέρει χρήματα για τους εργαζόμενους και για αυτό να έλθουν οι Μαΐστορες για φαγητό.

Ο Μαΐστορας Ιγνάτιος άφησε στη θέση του τον γιο του να προσέχει όλα τα εργαλεία των Τεχνητών. Το παιδί θα ήταν 14 ετών. Ενώ καθόταν αυτό και πρόσεχε, του φώναξε κάποιος λευκοφόρος, ευνούχος, που δήθεν τον είχαν στείλει τα Ανάκτορα, «για ποιο λόγο δεν πραγματοποιούν γρήγορα το έργο του Θεού οι εργαζόμενοι αλλά το εγκατέλειψαν και έφυγαν όλοι και το έχουν ρίξει στο φαΐ;». Το παιδί απάντησε, «κύριέ μου θα έλθουν γρήγορα». Εκείνος του είπε, «πήγαινε γρήγορα και φώναξέ τους». Το παιδί φοβήθηκε μήπως χαθεί κανένα εργαλείο για αυτό ο άγγελος που παρουσιάσθηκε είπε στον νέο με όρκο «πήγαινε πες το τους εγώ δεν φεύγω από εδώ μέχρι να έλθεις· μα την Αγίαν Σοφίαν η οποία είναι ο Λόγος του Θεού, αυτή που χτίζεται τώρα». Μόλις άκουσε το παιδί αυτόν τον όρκο κατέβηκε και βρήκε τον πατέρα του Ιγνάτιο και του εξήγησε αυτά τα συμβάντα. Αυτός οδήγησε το παιδί στον Βασιλιά που έτρωγε τότε εκεί στο Βαπτιστήριο. Μόλις άκουσε αυτά τα πράγματα ο Βασιλιάς κάλεσε όλους τους ευνούχους. Το παιδί δεν αναγνώρισε κανέναν από αυτούς. Τότε κατάλαβε ο Βασιλιάς ότι αυτός είναι άγγελος Κυρίου, σημείωσε τον όρκο που είπε το παιδί και ότι αυτός που του μίλησε ήτα λευκοφόρος και τα μάγουλά του έβγαζαν φωτιά και ότι η όψη του ήταν παραλλαγμένη. Ο Βασιλιάς χάρηκε πολύ, δόξασε το Θεό διότι ευδοκεί για το έργο του. Από τότε ο ναός πήρε την προσηγορία η Αγία Σοφία παρά το ότι ο Βασιλιάς σκεφτόταν πώς να ονομάσει τον ναό. Αφού συσκέφθηκε ο Βασιλιάς με πολλούς άγιους και ενάρετους ανθρώπους αποφάσισαν και είπαν ότι δεν πρέπει να επιστρέψει το παιδί εκεί διότι αν επιστρέψει ο φύλακας άγγελος αποχωρεί από τον τόπο. Αυτό και έκανε. Ο Βασιλιάς αφού πλούτισε το παιδί το έστειλε να ζήσει στα νησιά ώστε να τηρεί ο άγγελος μέχρι σήμερα τον όρκο του. Τι ωραία διήγηση από τον Κωδινό! Όλοι έχουμε μείνει με το ερώτημα τι έγινε, γύρισε «το παιδί» μετά από χρόνια και καιρούς πίσω, κάποιο «παιδί» των παιδιών του; Γιατί αποχώρησε ο φύλακας Άγγελος; Γιατί, όπως λέει ο ποιητής Δροσίνης «Στην πόρτα της Αγιά Σοφιάς, που σφάλισεν ενός αγγέλου χέρι, διπλοσφαγμένος έπεσε ο Δικέφαλος, απ’ τ’ άπιστο μαχαίρι;» Γιατί;

Όσοι διαβάζουν τις πηγές για να δουν τι συνέβη με την ωραιότερη και σημαντικότερη εκκλησία του χριστιανισμού την Αγιά Σοφιά την τελευταία μέρα της αισθάνονται μόνο λύπη και φρίκη.

Ο Συγγραφέας του παρόντος δεν επιθυμεί να εξεγείρει τέτοια συναισθήματα, του αρκεί να ξυπνάει τη μνήμη και να λέει τα πράγματα με το όνομά τους.

«Από αυτό το γκρέμισμα σείεται ολόκληρη η Δύση»

Η Αγιά Σοφιά σύμφωνα με τις κτητορικές της επιγραφές είναι ο Καθεδρικός Ναός του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως είτε αρέσει αυτό είτε δεν αρέσει σε κάποιους.

Αυτή είναι η αλήθεια, για αυτό χτίσθηκε και εκεί πρέπει να αποδίδεται.

Ο Stefan Zweig στο έργο του «η κατάληψη του Βυζαντίου» γράφει. Μετά την άλωση «ήδη την επόμενη μέρα παίρνουν οι εργάτες την εντολή να απομακρύνουν όλα τα σήματα της προηγούμενης θρησκείας, ξηλώνονται οι Τράπεζες, σοβατίζονται τα ευσεβή Μωσαϊκά και ο Σταυρός ψηλά στην Αγιά Σοφιά που άπλωνε τα χέρια του χίλια χρόνια για να αγκαλιάσει κάθε πόνο πάνω στη γη γκρεμίζεται με υπόκωφο θόρυβο στο έδαφος. Δυνατά αντηχεί ο λίθινος τόνος μέσα στην εκκλησία και πολύ μακριά πέρα από αυτή. Διότι από αυτό το γκρέμισμα, σείεται ολόκληρη η Δύση». Πράγματι;

Το ερώτημα του Λευκοφόρου πρέπει να πάρει μια απάντηση. Είπε «εγώ δεν φεύγω από εδώ». Το παιδί το φυγάδευσαν για αυτό. Τα εργαλεία εκπλήρωσαν το σκοπό τους. Μετά από πολύ μεγάλο διάστημα ήλθε αυτό το φρικτό γκρέμισμα που γράφει και ο Zweig. Και τώρα; Χρειαζόμαστε ξανά εργαλεία για να μη συνεχίζουν να είναι γκρεμισμένοι ο Αχιλλέας και ο Σταυρός. Να ξαναγίνει η Αγιά Σοφιά αυτό που είναι.

____________________

Γεώργιος Δ. Φαράντος (†)

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 22.07.2020