100 σπάνιες μαρτυρίες ανθρώπων της Ηπείρου για το Έπος του 1940 | Μαρούλα Παπαευσταθίου-Τσάγκα

 

Το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων εξέδωσε έναν σημαντικό τόμο με σημαντικές αφηγήσεις που συνέλεξε η διδάκτωρ Ιστορίας Μαρούλα Παπαευσταθίου-Τσάγκα, με στόχο, όπως λέει, να διασωθούν τα πολύτιμα στοιχεία και η ζωή που έφεραν μέσα τους τα ηρωικά εκείνα «παιδιά του ‘40»

___

Στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο η Ελλάδα δεν αντιστάθηκε μόνο με τις στρατιές των πολεμιστών, τους σαμποτέρ που με εκρηκτικά έκαναν ζημιά στους εισβολείς και τους χιλιάδες άντρες που πολέμησαν μέχρι τέλους φεύγοντας στη μέση Ανατολή. Η αφανής πλειοψηφία των ανθρώπων της χώρας ήταν συντελεστής στην πορεία του αγώνα.

Το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων εξέδωσε ένα σημαντικό τόμο με 100 μαρτυρίες απλών ανθρώπων που συνέλεξε η κ. Μαρούλα Παπαευσταθίου–Τσάγκα διδάκτωρ ιστορίας. Το ενδιαφέρον της εστιάζεται στην ανάδειξη της Τοπικής Ιστορίας και της Ηπειρωτικής Παράδοσης. Υπηρετεί ως Συντονίστρια Εκπαιδευτικού Έργου Φιλολόγων στο Περιφερειακό Κέντρο Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού (ΠΕΚΕΣ) Ηπείρου. Κατοικεί στα Ιωάννινα και διδάσκει Προφορική Ιστορία σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Στο πλαίσιο έρευνάς της για την περίοδο 1940-1944 κατέγραψε και αξιοποίησε μαρτυρίες προσώπων από την Ήπειρο με σκοπό τη διάσωση και διαφύλαξη των προσωπικών βιωμάτων τους από την περίοδο του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης.

Η κ. Παπαευσταθίου μιλά στην Ο.Α. για τη βαθιά της έγνοια να μην χαθούν οι μαρτυρίες της εποχής:

«Στόχος μου ήταν να προλάβω να διασώσω τα πολύτιμα στοιχεία, τις αφηγήσεις ζωής, τη ζωή την ίδια που έφεραν μέσα τους τα ηρωικά εκείνα “παιδιά του ’40”, να αισθανθώ την “άχνα των ανθρώπων που έκαναν την ιστορία”, όπως χαρακτηριστικά λέει ο Τερζάκης, στο έργο του Ελληνική Εποποιία 1940-1941, το άρωμα της εποχής. Το έναυσμα το έδωσαν οι οικογενειακές μας ιστορίες για τα δραματικά γεγονότα της συγκεκριμένης περιόδου. Ζούσα σε ένα περιβάλλον αφηγήσεων με πλούσια κληρονομιά προφορικής παράδοσης.

Οι πρώτοι πληροφορητές μου είναι οι γονείς μου και οι δύο γιαγιάδες, από το Ζαγόρι και το Πωγώνι. Οι αφηγήσεις που καταγράψαμε συνιστούν ένα ψηφιδωτό που ανασυνθέτει την Ιστορία της περιόδου 1940-44, κυρίως για την περιοχή της Ηπείρου, καθώς διασώζονται τα βιώματα πολλών συμπατριωτών μας από εκείνη την εποχή. Τα πολύτιμα ιστορικά στοιχεία που αναδύθηκαν, καθώς και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα των χρόνων εκείνων, συναντούν το παρόν και μετατρέπονται σε “κτήμα ες αεί”».

Η συστηματική έρευνα και η καταγραφή προφορικών μαρτυριών, με την προσωπική της βιντεοκάμερα, ξεκίνησε γύρω στο 2000, με τη διάσωση των αφηγήσεων των συγχωριανών του πατέρα της για το ολοκαύτωμα του Γρεβενιτίου του Ανατολικού Ζαγορίου:

«Κατέγραψα προσωπικές μαρτυρίες, για το πώς σώθηκαν στο δάσος, κρυμμένοι από τους Γερμανούς που τους έκαψαν όλα τα σπίτια -τέσσερις φορές- μαζί με τα κελάρια και τα αγαθά τους, τις πολύτιμες φορεσιές, το ιστορικό παρελθόν, τα αρχεία, όπως το αρχείο του παρακείμενου Μοναστηριού (Ι. Μονή Βουτσάς), το ανθηρό ιστορικό, πολιτικό και εκπαιδευτικό παρελθόν μιας πλήρως ανεπτυγμένης, σφύζουσας ζωής, σε ένα χωριό 297 οικιών και 1000 κατοίκων, όπως το Γρεβενίτι, που είχε γεννήσει μεγάλες μορφές, όπως ο Βράνος Βωζάνης και ο Λέανδρος Βρανούσης».

«Οι αφηγητές μας δεν σταματούσαν να μας μιλούν και μας μετέδιδαν τη συγκίνησή τους. Έμπαιναν στο “πετσί” των γεγονότων και ένιωθαν την ίδια συναισθηματική φόρτιση με τότε. Η μικρή αφανής πλειοψηφία ένιωσε να παίζει σημαντικό ρόλο, να είναι πολίτης της οικουμένης»

Η κατανομή του αυθεντικού υλικού που συνέλεξε η διδάκτωρ κ. Παπαευσταθίου αφορά στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και την Κατοχή-Εθνική Αντίσταση. Η ερευνήτρια γίνεται περιγραφική και μας τοποθετεί στη θερμή ατμόσφαιρα των συζητήσεών της με τους μάρτυρες των γεγονότων:

«Οι αφηγητές μας δεν σταματούσαν να μιλούν και μας μετέδιδαν τον ενθουσιασμό και τη συγκίνησή τους. Ζούσαν τα νιάτα τους και παρ’ όλο που προσπαθούσαν να τα αναδιηγηθούν κάπως ψύχραιμα, έμπαιναν στο “πετσί” των γεγονότων και ένιωθαν την ίδια συναισθηματική φόρτιση με τότε. Η μικρή αφανής πλειοψηφία ένιωσε να παίζει σημαντικό ρόλο και να είναι πολίτης της οικουμένης. Όλα τα πρόσωπα που προσφέρθηκαν να μας καταθέσουν τα βιώματά τους, μαζί με την ευφράδεια παρουσιάζουν ευπροσηγορία, μαζί με την αμεσότητα ένα σπάνιο ήθος, μαζί με την υπερηφάνεια την ταπεινή αίσθηση ότι συμβάλλουν στη συγγραφή ιστορίας».

Οι μαρτυρίες των συγγενών και συμπολιτών της, την οδήγησαν να ανακαλύψει άγνωστα κεφάλαια της τοπικής ιστορίας, που ισότιμα αγκινάρα στα θεμέλια της απελευθέρωσης. H ίδια μας αποκαλύπτει:

«Θα έλεγα πως ξεκίνησα ως συλλέκτης ψηφίδων ιστορίας και κατέληξα ως θησαυριστής ολόκληρων αγνώστων κεφαλαίων! Οι πτυχές της ταχύτατης και τόσο αποτελεσματικής αντίστασης των Ελλήνων, κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο, που καταδεικνύουν το τιτάνιον του αγώνα, και τις οποίες δεν γνωρίζουμε, ούτε και κατ’ όνομα, είναι πάρα πολλές, όπως π.χ. η Μάχη της Βωβούσας, στις 3/11/1940, υπό τον ηρωικό λοχαγό Αναστάσιο Παππά, που με ελάχιστους άντρες σταμάτησε ολόκληρη τη μεραρχία Τζούλια των άριστα εκπαιδευμένων και άρτια εξοπλισμένων αλπινιστών, λίγο πριν αυτή φτάσει στο Μέτσοβο και “κόψει” την Ελλάδα στα δύο.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι η μάχη της Μολυβδοσκεπάστου στις 21/11/1940, στην οποία Ρουμελιώτες στρατιώτες κατανίκησαν τους τελευταίους Ιταλούς στο ελληνικό έδαφος, την ίδια ώρα που οι ηρωική αντεπίθεση είχε φτάσει στην Κορυτσά. Σημαντικά είναι και τα στοιχεία που μας καταθέτουν οι αφηγητές μας σχετικά με την ιταλική και τη ρουμανική προπαγάνδα, που προηγήθηκε του πολέμου. Οι πληροφορητές αναφέρουν επίσης πως στα φυλάκια της παραμεθορίου, οι Ιταλοί “χτύπησαν” πολύ πριν την επίδοση του ιταλικού τελεσιγράφου στον Έλληνα Πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά, καταδεικνύοντας έτσι τη διπρόσωπη πολιτική της φασιστικής Ιταλίας».

Οι μαρτυρίες συνιστούν πηγή Ιστορίας, αφού, εκτός από την ακολουθία των γεγονότων, ο ιστορικός που μελετά το έπος του '40 μπορεί να εστιάσει στις υπεράνθρωπες αντοχές των αφανών πολεμιστών. Η κ. Παπαευσταθίου θα προσθέσει:

«Όχι μόνο των αφανών πολεμιστών, αλλά και των αφανών αγωνιστών, των μικρών παιδιών, των γυναικών της Πίνδου, που “τις αεροτραμπάλιζε ο άνεμος φορτωμένες”, που λέει και ο Βρεττάκος. Ο ιστορικός αφουγκράζεται τη φωνή των μανάδων που έχαναν τα παιδιά τους, την κραυγή μπροστά στο απόσπασμα, την αρπαγή του βρέφους από την αγκαλιά και τον μαρτυρικό θάνατό του με τη ξιφολόγχη· τέλος, αντιλαμβάνεται πως η πολλαπλότητα των εγκληματικών ενεργειών ξεπερνά το όριο του ανθρώπινου πόνου και τους φραγμούς της λογικής και της παραφροσύνης, όπως, π.χ. τα εγκλήματα των Ναζί στο Κομμένο της Άρτας, στους Λιγκιάδες, στη Μουσιωτίτσα, στο Ζαγόρι και σε πολλά άλλα χωριά της Ηπείρου, παράλληλα με εκείνα του Διστόμου, των Καλαβρύτων ή της Κανδάνου».

Η εμφάνιση της Παναγιάς στο μέτωπο, οι σελίδες ενός πολεμικού ημερολογίου και το τραγούδι που έγραψε ο Ηγούμενος

Σημαντικά ευρήματα της κ. Παπαευσταθίου είναι και οι σελίδες ενός ημερολογίου που κρατούσε ένας αφανής πολεμιστής πατριώτης, όπως και η εξομολόγηση για εμφάνιση εμψύχωσης της Παναγίας στο Μέτωπο. Η κ. Παπαευσταθίου συνεχίζει:

«Ενδιαφέροντα είναι η μαρτυρία του Νικολάου Γκάτζαρου περί της εμφανίσεως της Παναγίας στον ίδιο, στο Μέτωπο, αλλά και το υλικό από τις σελίδες ενός πολεμικού ημερολογίου από το οποίο “βλέπουμε” πώς οι στρατιώτες έκαναν στο Μέτωπο:

“Μέσα στον πυρετό που τον καίει, δυο μέρες τώρα, νοιώθει την ψυχολογική κατάστασι, στην οποία βρίσκομαι. Θέλει κι αυτός να ξεσπάσει. Με την αδύνατη και γλυκειά φωνή του αρχίζει να ψέλνει το τροπάρι “Η Γέννησίς Σου Χριστέ ”. Με βραχνιασμένη φωνή τον ακολουθώ. Το ψέλνουμε τρεις φορές κι έπειτα άλλες τρεις το “Η Παρθένος σήμερον ”. Κλαίω και ψέλνω μαζί. Τα καυτερά δάκρυα διατρέχουν το πρόσωπό μου κι αισθάνομαι το ζεστό μονοπάτι που ακολουθούν επάνω σ’ αυτό. Σε κάποια στιγμή ακούμε ψαλμωδία. Οι στρατιώτες θαμμένοι κάτω από τα χιονισμένα αντίσκηνα, αρχίζουν να ψέλνουν ομαδικά και η φωνή τους, η τραγική αυτή επίκλησις προς τον Ουράνιο Πατέρα, ανακατεύεται με τον αέρα και τη βροχή και διασκορπίζεται ανάμεσα στα άξενα και άγονα Αλβανικά βουνά…”».

Φημισμένοι καλλιτέχνες στη γραμμή του πυρός!

Η συμμετοχή των φημισμένων καλλιτεχνών της εποχής καταγράφεται στο έργο της, που εξέδωσε το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, προφανώς στον αντίποδα των αφανών πολεμιστών, για να παρουσιάσει η κ. Παπαευσταθίου τον καμβά μιας κοινωνίας που ομοψυχούσε στην γενναιότητα:

«Όλοι οι άνθρωποι του Θεάτρου και της Τέχνης πολέμησαν στην πρώτη γραμμή. Οι αφηγητές μας επιμαρτυρούν ότι στους Έλληνες λειτουργεί το συναμφότερον της Ορθόδοξης Παράδοσής μας, για το οποίο κάνει συχνά λόγο και ο Σεφέρης ως “συμφωνημένα υπονοούμενα”. Ο Λάμπρος Κωνσταντάρας τραυματίσθηκε στη μάχη και αφού θεραπεύτηκε, ζήτησε να επανέλθει στη γραμμή του πυρός. Ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος πολέμησε ως υπολοχαγός και χαρακτηρίσθηκε πολέμαρχος της πρώτης γραμμής.

Ο Ντίνος Ηλιόπουλος, ως ασυρματιστής Πυροβολικού στην πρώτη γραμμή, ο Παντελής Ζερβός, ως λοχίας και ο Νίκος Σταυρίδης ως τραυματιοφορέας. Ο Δήμος Αυγείας, ως καταδρομέας, κολύμπησε στο παγωμένο νερό με το μαχαίρι στο στόμα και έκοψε τα καλώδια των εκρηκτικών μιας παγιδευμένης από τον εχθρό σημαντικής γέφυρας, επιτρέποντας έτσι την προέλαση του Ελληνικού στρατού στην Κορυτσά, η απελευθέρωση της οποίας σηματοδότησε την αποφασιστική καμπή για τη συντριβή των φασιστικών δυνάμεων. Παρασημοφορήθηκε και συνέχισε να πολεμά μέχρι που σκοτώθηκε, πιστός στον υψηλό προορισμό του ρόλου του. Ο Πάνος Κυριακόπουλος έπεσε πολεμώντας στον Αυλώνα.

Σπουδαίοι ηθοποιοί

Οι ηθοποιοί Θάνος Κωτσόπουλος, Μάνος Κατράκης, Λυκούργος Καλλέργης, Στέλιος Βόκοβιτς, Γκίκας Μπινιάρης, Νάσος Χριστογιαννόπουλος, Φροίξος Θεοφανίδης, Μάκης Τζίνης, Στέφανος Πήλιος, όλοι στρατιώτες και πρωταγωνιστές της πρώτης γραμμής.

Μαζί και με άλλους ανθρώπους της Τέχνης, όπως ο τενόρος Γ. Τουμπακάρης, που έπεσε ηρωικά ή ο θεατρικός συγγραφέας και Γενικός Γραμματέας του Εθνικού Θεάτρου Άγγελος Τερζάκης, για τον οποίον γνωρίζουμε ότι παρέμεινε στη ζώνη του πυρός ως το τέλος του πολέμου, παρά το φιλάσθενον της υγείας του ή οι συγγραφείς και ποιητές:

Οδυσσέας Ελύτης, Νίκος Καββαδίας, Νίκος Εγγονόπουλος, Νικηφόρος Βρεττάκος, Άρης Δικταίος, Τάκης Σινόπουλος, Λουκής Ακρίτας, Γιώργος Σαραντάρης, Αστέρης Κοββατζής, Άγγελος Βλάχος, Ανδρέας Καραντώνης, Στέλιος Ξεφλούδας, Γιάννης Μπεράτης, κ.ά.,καθώς και οι ζωγράφοι-σκηνογράφοι όπως ο Σπύρος Βασιλείου και ο Γιάννης Τσαρούχης, ο οποίος ζωγράφισε την Παναγία της Νίκης. Ο συγγραφέας Γιώργος Θεοτοκάς έβαλε «μέσον» για να πολεμήσει στην πρώτη γραμμή».

Δεν θα μπορούσε να λείπει από το τοπίο το πρόσωπο του ιερέα, που από την φύση του λειτουργήματος του κουβαλά την ευθύνη του αδελφού. Ο ηγούμενος που περιμάζεψε τα ορφανά της κατοχής στην Ήπειρο γράφει το τραγούδι της Βωβούσας. Ο Έλληνας πάντα τραγουδούσε τους καημούς και τα κατορθώματά του. Η κ. Παπαευσταθίου μιλά συγκινημένη:

«Ένας από τους σημαντικότερους “πληροφορητές” μου, που έχει “ζωντανά βιώματα” από τον άθλο της Βωβούσας, ο π. Αθανάσιος Χατζής, ηγούμενος της Ι. Μ. Δουραχάνης στα Ιωάννινα, εκείνος που έχει δώσει στέγη σε εκατοντάδες φτωχά και ορφανά παιδιά -και όχι μόνο- έχει συνθέσει ο ίδιος ένα τραγούδι, το οποίο απηχεί το λαϊκό αίσθημα, ενώ περιγράφει, με λιτότητα επιγράμματος, τα γεγονότα, φανερώνοντας τη δύναμη της Παράδοσης στην Ήπειρο. Αυτό θα μπορούσε να αποδώσει, με τρόπο συνεκδοχικό, το πνεύμα του 1940:

Ωρέ σεις πουλιά πετούμενα

και πεύκα της Βωβούσας,

για πέστε μας τι έγινε

εκείνο το Σαράντα.

 

Τι να σας πούμε ωρέ παιδιά

και τι να μολογάμε;

Τα θάρρος και η πίστη τους

και η παλικαριά τους,

που ρίχτηκαν μες τη φωτιά

να διώξουν τους τυράννους.

Για να μας δώσουν πρότυπο

για να μας πουν τη γνώμη:

 

Η λευτεριά δεν έρχεται

με χίλια παρακάλια.

Με πίστη, με θυσίες, ω,

κι αθάνατη ελπίδα.

Αυτά τα τρία σμίγονται

γεννιέται ελευθερία.»

* * *

Οι εισβολείς καθοδηγούμενοι από το στενόκαρδο συμφέρον τους και από τα μαζικά ένστιχτα που καλλιεργήθηκαν από την νοοτροπία της αστικής τάξης της προπολεμικής Γερμανίας, κατέληξαν στη διαστροφή και τον πόλεμο. Η κ. Παπαευσταθίου συλλέγοντας τις μαρτυρίες από τον Ελληνικό λαό αποδεικνύει και κάτι ακόμη, πως ο απλός άνθρωπος που μπορεί να παλέψει και να νικήσει έχει μια βαθιά προσωπική γνώση της πατρίδας κι αυτό μόνο μπορεί να τον φτάσει στην Ελευθερία.

_____________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

Ορθόδοξη Αλήθεια, 27.10.2021