Πολύτιμα εκθέματα για τη ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε έκθεση στο Λονδίνο | Θεοφιλογιαννάκος Αναστάσιος

 

___

Σπάνια κειμήλια για τον βίο του Έλληνα στρατηλάτη συγκεντρώθηκαν από πολλές χώρες και εκτίθενται στη Βρετανική Βιβλιοθήκη. Το Ινστιτούτο της Βενετίας δάνεισε την εικόνα του Αγίου Σισώη καθώς και το χειρόγραφο 05 με τις 250 μικρογραφίες. Συνέντευξη με τον Γραμματέα του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Βυζαντινών Σπουδών Βενετίας Αναστάσιο Θεοφιλογιαννάκο

Ένα από τα επιτεύγματα του Μ. Αλεξάνδρου είναι οι πολιτισμικές ανταλλαγές που πραγματοποιήθηκαν με τις κατακτήσεις του, οι οποίες επέτρεψαν τη διασταύρωση των ιδεών και παραδόσεων. Δεν πρόκειται μόνο για τον ελληνικό πολιτισμό που εξαπλώνεται ανατολικά, αλλά επίσης για ανάμειξη πολιτισμών που ταξιδεύουν αμφίδρομα με μακροπρόθεσμες συνέπειες στον κόσμο. Η ανταλλαγή εμπειριών μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών ανά την υφήλιο, δημιούργησαν μια κοινή αφήγηση με παγκόσμια απήχηση.

Μέχρι σήμερα ο Μέγας Αλέξανδρος γίνεται αφορμή για τη συνεργασία ανάμεσα στους λαούς που τον έκαναν ήρωά τους. Αυτές τις μέρες συγκεντρώθηκαν από πολλές χώρες πολύτιμα εκθέματα για τη ζωή του Έλληνα Στρατηλάτη και εκτίθενται στη Βρετανική Βιβλιοθήκη, στην έκθεση “Alexander the Great, the Making of a Myth’’ («Ο Μέγας Αλέξανδρος, η Δημιουργία ενός Μύθου»).

Το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Βυζαντινών Σπουδών Βενετίας δάνεισε στη Βρετανική βιβλιοθήκη δύο πολύτιμα κειμήλιά του: την εικόνα του αγίου Σισώη και το χειρόγραφο 05, το μυθιστόρημα του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τις 250 μικρογραφίες. Τα κειμήλια συνόδευσε στη Βρετανική Βιβλιοθήκη ο Γραμματέας του Ελληνικού Ινστιτούτου Αναστάσιος Θεοφιλογιαννάκος, ο οποίος είχε αναλάβει την ευθύνη της μεταφοράς τους και της τοποθέτησής τους στον εκθεσιακό χώρο σε συνεργασία με τους επιμελητές της Βρετανικής Βιβλιοθήκης. Η εικόνα τοποθετήθηκε σε εξέχουσα θέση στην αρχή της έκθεσης και το χειρόγραφο σε ειδική προθήκη στο μέσο της κεντρικής αίθουσας.

Ο κ. Θεοφιλογιαννάκος μίλησε για την έκθεση, η οποία αγκαλιάστηκε από το αγγλικό και παγκόσμιο επιστημονικό κοινό:

«Στην έκθεση αυτή εκτίθενται χειρόγραφα, έντυπα και αντικείμενα που αναφέρονται στη ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου και προέρχονται από συλλογές σημαντικών μουσείων και βιβλιοθηκών του κόσμου. Πρόκειται για την πρώτη έκθεση που ερευνά την πλούσια δισχιλιετή ιστορία των διηγήσεων και των μυθοπλασιών γύρω από το πρόσωπο του Αλεξάνδρου.»

Ποιες χώρες συμμετέχουν στην έκθεση και από ποια εποχή χρονολογούνται τα εκθέματα;

«Το πιο παλαιό έκθεμα χρονολογείται από την εποχή κατά την οποία ο Μέγας Αλέξανδρος ζούσε. Μεταξύ των 146 εκθεμάτων, τα 96 είναι βιβλία και χειρόγραφα από τις συλλογές της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, προερχόμενα από πολλές χώρες, ενώ τα 44 προέρχονται από ιδιωτικές και δημόσιες συλλογές του Ηνωμένου Βασιλείου, της Ιρλανδίας της Ιταλίας, και της Ελλάδας. Το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών, που εδρεύει στη Βενετία, δανείζει δύο πολυτιμότατα έργα της συλλογής του, που φυλλάσσονται μόνιμα στο Μουσείο Εικόνων του Ιδρύματος: το χειρόγραφο 05, το Μυθιστόρημα του Μεγάλου Αλεξάνδρου (του Ψευδο-Καλλισθένη) με τις 250 μικρογραφίες (14ος αι.) και την εικόνα του Αγίου Σισώη που θρηνεί μπροστά στον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (18ος αι.).»

Τι είναι το χειρόγραφο 05 ή αλλιώς Μυθιστόρημα του Μεγάλου Αλεξάνδρου;

«Είναι χειρόγραφο του 14ου αιώνα, που φιλοτεχνήθηκε σε εργαστήρια αντιγραφέων της Τραπεζούντας και βασίζεται στην πρώτη μυθική αφήγηση των περιπετειών του βασιλιά Αλεξάνδρου που αποδίδεται στον ψευδο-Καλλισθένη. Αυτή η πρώτη μυθιστορία συνεχίστηκε και παραλλάχτηκε από πολλούς λαούς, λαμβάνοντας την ονομασία “Το Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου”. Αποτελεί πολυτιμότατο κειμήλιο, που περιήλθε στην κατοχή της ελληνικής αδελφότητας της Βενετίας, άγνωστο πώς και απο ποιον, πριν τα μέσα του 18ου αιώνα.

Στο μυθιστόρημα εκτυλίσσονται διάφορες φανταστικές ιστορίες για τη γέννησή του, για τον πατέρα του Νεκτεναβώ (τον εξόριστο Φαραώ) ή τη θεϊκή του καταγωγή. Περιλαμβάνει θεϊκές επεμβάσεις, ανδραγαθήματα, διάφορες μυθικές οντότητες (κυνοκέφαλους, σειρήνες, γοργόνες, κενταύρους κ.α.) και τα ταξίδια του Αλέξανδρου στην άκρη της γης και στο βάθος της θάλασσας. Ο Αλέξανδρος εξερευνά τα θαύματα της φύσης, αναζητεί τα μυστικά της αληθινής σοφίας και της αθανασίας, συνομιλεί με φιλοσόφους και βραχμάνους ασκητές (τους γυμνοσοφιστές). Κατασκευάζει ένα μεγάλο τείχος για την προστασία της χώρας του από τις επιδρομές των ακάθαρτων λαών Γωγ και Μαγώγ. Γυρεύει ακόμα την πηγή της ζωής, φτάνει μέχρι και τις πύλες του Παραδείσου επιδιώκοντας να τον κατακτήσει. Στις τελευταίες πορείες του επισκέπτεται μνημεία και μαντεία, παράξενα δέντρα του μιλούν και προλέγουν τον θάνατό του...»

Ανάμεσα σε δεκάδες χειρόγραφα περασμένων αιώνων παγκοσμίως για τον Μέγα Αλέξανδρο που εστιάζουν σε επεισόδια της ζωής του, το βυζαντινό μυθιστόρημα, που φυλάσσεται στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας, έχει κάποια ξεχωριστή θέση;

«Είναι βέβαιο ότι έχει ξεχωριστή καλλιτεχνική και φιλολογική αξία. Εξιστορεί εκτενώς και παραστατικά, με λεπτομέρειες, εικονογραφικές και αφηγηματικές, τη ζωή και τα έπη του Μεγάλου Στρατηλάτη. Τα περιθώρια, γύρω από τις υψηλής ποιότητας μικρογραφίες του, φέρουν ελληνικές επιγραφές με ερυθρό μελάνι και συνοδεύονται από τη μετάφρασή τους σε παλαιοθωμανική γραφή, που προστέθηκε εκ των υστέρων.»

Το δεύτερο πολύτιμο κειμήλιο που δάνεισε η Ελλάδα στην έκθεση στο Λονδίνο είναι η εικόνα του αββά Σισώη που θρηνεί μπροστά στον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Πώς συνδέονται αυτά τα δυο πρόσωπα, των οποίων ο βίος δεν συνέπεσε χρονικά πάνω στη γη;

«Η ιστορία ότι ο Άγιος Σισώης βρέθηκε ενώπιον του ανοικτού τάφου του Αλεξάνδρου είναι ασαφούς προέλευσης. Εμφανίζεται κυρίως σε τοιχογραφίες και εικόνες από τον 16^ο αιώνα και μετά και απηχεί την χριστιανική αγωνία για τη σωτηρία του ανθρώπου μέσα από την εμπειρία της ματαίωσης της επίγειας δόξας, της φθοράς και του θανάτου. Ο Μεγάλος Αλέξανδρος, παρά τη δόξα που απόλαυσε στη ζωή του, δεν μπόρεσε ούτε και αυτός να ξεφύγει από τον θάνατο. Ο ασκητής μπροστά στον τάφο του ένδοξου βασιλιά θρηνεί για την κοινή ανθρώπινη μοίρα.

Αυτό το θέμα παρουσιάζεται στην ξύλινη ανυπόγραφη εικόνα του 18^ου αιώνα, που εκτίθεται στη Βρετανική Βιβλιοθήκη και που ανήκει στο Ελληνικό Ινστιτούτο, η οποία φημολογείται ότι αποτελεί αντίγραφο παλαιότερης εικόνας (του 16^ου αιώνα) του φημισμένου κρητικού εικονογράφου Μιχαήλ Δαμασκηνού: ο αιγύπτιος ερημίτης του 5^ου αιώνα μ.Χ, ο Άγιος Σισώης, θρηνεί με σηκωμένα τα χέρια, καθώς στέκεται μπροστά στον ανοικτό τάφο. Η ελληνική επιγραφή στην μπροστινή όψη της σαρκοφάγου την ταυτοποιεί ως “τάφο του Βασιλέα Αλεξάνδρου”, του οποίου το στέμμα και το σκήπτρο βρίσκονται σκορπισμένα έξω από τη νεκρική κοίτη.»

Οι αναφορές στη μεγάλη επιρροή του σε άλλες θρησκείες και θρύλοι γύρω από το πρόσωπό του

Βρίσκουμε στην έκθεση αναφορές της επιρροής του Βασιλιά Αλέξανδρου σε άλλη θρησκεία;

«Βεβαίως, όχι μόνο σε μια. Υπάρχουν χειρόγραφα και βιβλία ανάμεσα στα εκθέματα που αναπλάθουν τη μορφή του μεγάλου Αλεξάνδρου μέσα από αναφορές στο Κοράνι, όπου αναγνωρίζεται στον Αλέξανδρο σημαντικός ρόλος στο ευρύτερο σχέδιο του Θεού για τον κόσμο. Ο Μωάμεθ στο Κοράνι αναφέρεται στον Δικέρατο Βασιλιά (τον Αλέξανδρο) ως είδος προφήτη, που έχει την δύναμη να τιμωρήσει όσους αδικούν και ανταμείψει πλουσιοπάροχα όσους πιστεύουν και κάνουν έργα αγαθά. Ως «δικέρατος» αναφέρεται και σε αιθιοπικές, χριστιανικές και άλλες πηγές. Σημαντικό έκθεμα άλλωστε στη έκθεση της Βρετανικής Βιβλιοθήκης αποτελεί το ασημένιο τετράδραχμο του Λυσίμαχου (297-281 π.Χ.), στη μία όψη του οποίου είναι αποτυπωμένη η μορφή του Αλεξάνδρου ως δικέρατου Βασιλιά (με αυτόν τον τρόπο τονιζόταν η καταγωγή του από τον Θεό Άμμωνα, του οποίου σύμβολο αποτελούσε το κριάρι).

Απαντώνται και αναφορές από τη Βίβλο, π.χ. από κάποιες προφητείες του Δανιήλ που θεωρήθηκε ότι αφορούν στο πρόσωπο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, καθώς και από την Εβραϊκή γραμματεία, π.χ. στο Ταλμούδ βρίσκουμε τον Αλέξανδρο να υπερίπταται, να συναντάει τις Αμαζόνες, να παρουσιάζεται στις πύλες του Παραδείσου. Μάλιστα, σε χριστιανικές αφηγήσεις, περιγράφεται ως πρόδρομος του Χριστού, ως Άγιος ή πιστός Βασιλιάς.»

Είναι απορίας άξιο πως σε εποχές όπου δεν υπήρχαν τα τεχνικά μέσα, ο Αλέξανδρος πέρασε στην παγκόσμια λαογραφία. Ήταν τέτοια η εντύπωση που προκάλεσε στους μεταγενέστερους, ώστε κατέκτησε τη λαϊκή φαντασία σ’ όλες σχεδόν τις χώρες, ακόμα και σε χώρες από τις οποίες δεν πέρασε.

«Πραγματικά. Οι θρύλοι γύρω από το πρόσωπο του Μεγάλου Αλεξάνδρου άρχισαν ήδη να διαδίδονται όσο ζούσε, κυρίως όμως αμέσως μετά τον πρώιμο θάνατό του, προφορικά και γραπτά. Μετά από πλήθος παραλλαγών του πρώτου ελληνιστικού μυθιστορήματος του 3^ου αιώνα μ.Χ., που μεταφράστηκε σε ευρωπαϊκές και ασιατικές γλώσσες, καθώς και τις πολλές διασκευές του – ακόμα και σε στίχους – κατά τους βυζαντινούς χρόνους, οι θρυλικές περιπέτειες του Μεγάλου Αλεξάνδρου περιγράφονται και στην Φυλλάδα, έργο που τυπώθηκε στη Βενετία και κυκλοφόρησε μετά το 1680 στην ελληνική δημοτική γλώσσα και έγινε λαϊκό ανάγνωσμα.»

Δύο σημαντικοί χάρτες

Στην έκθεση παρατηρεί ο επισκέπτης δυο σημαντικούς χάρτες, που δεν έχουν ομοιότητες με τους συνηθισμένους μεσαιωνικούς χάρτες. Περί τίνος πρόκειται και πώς συνδέονται με τον μεγάλο Στρατηλάτη;

«Πρόκειται για δύο αντίγραφα μεγάλων χαρτών των ύστερων χριστιανικών χρόνων που εκτίθενται στη Βρετανική Βιβλιοθήκη: του παγκόσμιου χάρτη του Χέρεφορντ και του παγκόσμιου χάρτη του Έμπστορφ (και οι δύο του 13^ου αιώνα). Σε αυτούς τους χάρτες η Ιερουσαλήμ τοποθετείται στο κέντρο και ο παράδεισος στο ανώτερο σημείο. Ο χάρτης του Έμπστορφ παριστάνει ολόκληρο τον κόσμο ως το σώμα του Χριστού. Σε αυτούς σημειώνονται με εικονογραφικές αναπαραστάσεις τα μέρη που πέρασε ο Βασιλιάς Αλέξανδρος.»

* * *

Μέχρι 19 Φεβρουαρίου 2023

Στα εγκαίνια της έκθεσης, που πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο, συμμετείχε ο Πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών Σπουδών Βενετίας κ. Βασίλειος Κουκουσάς, ο Πρέσβης της Ελλάδος στο Λονδίνο, κ. Ιωάννης Ραπτάκης και η Πρόξενος της Ελλάδος στην Κωνσταντινούπολη, κ. Γεωργία Σουλτανοπούλου. Κεντρικός ομιλητής της εκδήλωσης ήταν ο Υφυπουργός Εξωτερικών, υπεύθυνος για τον Απόδημο Ελληνισμό, κ. Ανδρέας Κατσανιώτης, ο οποίος συνεχάρη τους διοργανωτές για την αρτιότητα της έκθεσης, που θα παραμείνει ανοιχτή στο κοινό, στη Βρετανική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου, μέχρι τις 19 Φεβρουαρίου.

Ο θρύλος του Mεγάλου Αλεξάνδρου δεν θα χαθεί αβασάνιστα, γιατί ανάμεσα σε άλλα για τα οποία τον εγκωμιάζουμε, όλοι γνωρίζουμε ότι είχε μια μοναδική μυθική ιδιότητα: να μετατρέπεται από Βασιλιά σε πεινασμένο και πληγωμένο στρατιώτη. Κάπως έτσι οι άνθρωποι-θρύλοι, που έντιμα και γενναία πέρασαν από τη γη, βάζουν σε υγιή δοκιμασία τη σκέψη των υπόλοιπων και νικούν τη λήθη.

_________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

Ορθόδοξη Αλήθεια, 23.11.2022