Οδοιπορικό στα μοναστήρια της Κρήτης που λειτούργησαν ως νοσοκομεία | Νίκος Ψιλλάκης | Σοφία Χατζή

 

Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίκος Ψιλλάκης, ψάχνοντας από πολύ νεαρή ηλικία σε ιστορικές πηγές και παράλληλα επισκεπτόμενος όλες τις παλιές και νέες μονές, μοιράζεται μαζί μας τα αποτελέσματα μιας σημαντικής έρευνας

Από το μακρινό Ορθόδοξο παρελθόν μας μέχρι σήμερα, ένας σεβαστός αριθμός πιστών, ακολούθησαν τον μοναχισμό. Έφτιαξαν μοναστήρια να στεγάσουν τον αγώνα τους, να παρηγορηθούν και να παρηγορήσουν κυρίως με τις προσευχές και τον λόγο τους. Οι προσευχές δεν κρύβουν καυχήσεις και δεν απειλούν κάποιους. Οι προσευχές σημαίνουν ότι σταματούν αυτοί, για να μιλήσει ο Θεός. Πολύ παλιά, εδώ και αιώνες στην όμορφη Κρήτη  που γεννά λεβέντες, όπως λέει η παράδοση, γεννήθηκαν και λεβέντες του πνεύματος κι έχτισαν μονές ώστε να βρει καταφύγιο η λεβεντιά τους για άλλου είδους μάχες.

Ο Κρητικός δημοσιογράφος Νίκος Ψιλλάκης, συγγραφέας λογοτεχνικών και λαογραφικών θεμάτων, από πολύ νέος ψάχνοντας σε ιστορικές πηγές και παράλληλα επισκεπτόμενος όλα τα παλαιά και νέα μοναστήρια της Κρήτης έχει ολοκληρώσει μια σημαντική έρευνα της οποίας την πορεία μοιράζεται με γενναιοδωρία για τους αναγνώστες.

«Ήμουν νεότατος τη δεκαετία του 1994 και είχα την αντοχή να επισκέπτομαι τα μοναστήρια της Κρήτης. Δεν υπήρχε Σαββατοκύριακο που να μη βρίσκομαι σε μοναστήρι. Δεν πήγα μια, δύο φορές, πήγα πολλές γιατί έπρεπε να δω το τοπίο, να καταλάβω τι γινόταν καθώς η αρχική παρατήρηση είναι πάρα πολύ σημαντική για την έρευνα σε όλα τα επίπεδα. Είναι σαν να μιλάει ο τόπος, το έδαφος και οι πέτρες.

Οι ιστορικές πηγές για το πότε πρωτοεμφανίστηκαν τα μοναστήρια στην Κρήτη δεν είναι τόσο αποκαλυπτικές διότι ενώ έχουμε μαρτυρίες από την πρώτη Βυζαντινή περίοδο, μοναστήρια έχουμε από τον 9^ο αιώνα. Μέχρι τότε έχουμε μαρτυρίες αλλά δεν έχουμε κατάλοιπα. Όμως η μεγάλη έξαρση παρατηρείται κυρίως από τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο δηλαδή από το 961 μέχρι το 1204. Οπότε βλέπουμε μια αύξηση του μοναχισμού στην Κρήτη.»

Για το αν αυτή η αύξηση οφείλεται σε ιστορικές συγκυρίες αλλά και στη γεωγραφική θέση της μεγαλονήσου ο κ. Ψιλλάκης θα διευκρινίσει:

«Η Κρήτη βρίσκεται ανάμεσα σε 3 ηπείρους: Η Αίγυπτος ήταν ένα σπουδαίο μοναστικό κέντρο, στη Συρία άνθιζε ο συριακός μοναχισμός για τον οποίο τόσα και τόσα έχουμε ακούσει. Όλα αυτά τα ρεύματα περνούν μέσα από την Κρήτη και η Κρήτη γίνεται ένας σοβαρότατος μεταλαμπαδευτής ιδεών, πνεύματος και τόπων λατρείας. Όταν αρχίζει η περίοδος της Ενετοκρατίας οι λίγοι Βενετσιάνοι καθολικοί δέχονται να εκκλησιάζονται στους ελληνικούς Ορθοδόξους ναούς, ακόμα και σε μοναστήρια. Εκεί λοιπόν έχουμε μια πολύ μεγάλη άνθιση.

Κατά καιρό η Κρήτη είχε εκατοντάδες ίσως και χίλια μοναστήρια. Υπάρχουν και τα λεγόμενα συγκυριακά μοναστήρια, δηλαδή μικρά μοναστήρια που ιδρύονται όχι τόσο για θρησκευτικούς λόγους, όχι με σκοπό την άσκηση αλλά την αποφυγή της αγγαρείας από την πλευρά των Βενετσιάνων. Σε αυτά κατέφευγαν οι Βενετοί που ήθελαν ν’ αποφύγουν την αγγαρεία της θάλασσας και της γαλέρας όπου οι περισσότεροι πέθαιναν από τις κακουχίες. Βέβαια πάρα πολλά από αυτά τα μοναστήρια εντάσσονται αργότερα σε μεγάλες Ορθόδοξες μονές.»

Οι ασκητές που μονάζουν αφού ξεντύθηκαν το ρούχο της κυριαρχίας στους άλλους, ξέχασαν τα σχέδιά τους, ακόμα και την κατά κόσμο υπόληψή τους, αφέθηκαν στα χέρια του Θεού, αλλά και των αδελφών τους και ξεκινούν να τους υπηρετούν. Κάπως έτσι δημιουργούνται τα πρώτα νοσοκομειακά μοναστήρια. Ο Κρητικός δημοσιογράφος μάς αναπτύσσει μέρος της έρευνάς του γι’ αυτό το συγκινητικό θέμα:

«Υπάρχει ένα σπουδαίο μοναστήρι της κυρίας Οδηγητρίας στην επαρχία Κισάμου, από εκεί ξεκίνησε η Οθωμανική εισβολή για την κατάκτηση της Κρήτης το 1645. Οι ιδρυτές του, λένε στο τυπικό του 17^ου αιώνα ότι στο νοσοκομείο του μοναστηριού πρέπει να υπάρχει ένας μοναχός νοσοκόμος για να φροντίζει τους ασθενείς και τους γεροντότερους και να τους υπηρετεί με τη θέλημα του Ηγουμένου. Να φροντίζει για το φαγητό και την ενδυμασία που χρειάζονται οι ασθενείς. Σε αυτό να βοηθούν κι άλλοι μοναχοί με πόθο στην καρδιά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, όταν πιστοί εκτός του μοναστηριού θα βλέπουν τους καλόγηρους να δουλεύουν με την ψυχή τους και με πόθο για τους ηλικιωμένους, να θελήσουν να προσέρχονται έχοντας την ελπίδα πως όταν γεράσουν θα έχουν κι αυτοί εκεί την ανάπαυσή τους.

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα

Η μοναστηριακή αρχιτεκτονική που αναπτύχθηκε στον ελληνικό χώρο είχε ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα, τα μοναστήρια φρουριακού τύπου. Εκεί λοιπόν έχουμε ένα χαρακτηριστικό, ο ναός είναι στη μέση ενός μοναστηριακού συγκροτήματος, στη δυτική πλευρά συνήθως βρίσκεται η Τράπεζα της μονής, εκεί διευκολύνει την έξοδο μετά τη λειτουργία προκειμένου να πάνε στο κοινό γεύμα τους. Στην ανατολική πλευρά τώρα συνήθως βρίσκονταν αυτοί οι χώροι που λέγονταν είτε νοσοκομεία, είτε γηροκομεία και είναι ακριβώς απέναντι ανατολικότερα του ιερού στην ανατολική πλευρά του φρουριακού συγκροτήματος. Εκτός από αυτά υπήρχαν και άλλα νοσοκομεία κυρίως εκτός του φρουριακού περιβόλου εκεί όμως περιθάλπονταν οι ασθενείς προσκυνητές.

Σε μερικές περιπτώσεις τα δύο αυτά νοσοκομεία στεγάζονται σε ένα κτήριο. Τα εσωτερικά νοσοκομεία ήταν μικροί χώροι συνήθως που άρχισαν να εμφανίζονται στη μοναστηριακή αρχιτεκτονική από την πρώιμη βυζαντινή περίοδο. Είχαν δύο ή τρία και σε μερικές περιπτώσεις μπορεί και περισσότερα δωμάτια και παρείχαν τις καλύτερες δυνατές συνθήκες διαβίωσης των ασθενών με καλό εξαερισμό, καλή θέρμανση. Eκεί μεταφέρονταν οι ασθενείς μοναχοί και γέροντες. Οι νοσηλευτές ήταν επίσης μοναχοί.»

Η εντυπωσιακή αρχιτεκτονική και οι σημαντικές μαρτυρίες μέσα από τετράδια συνταγών και φαρμάκων

Όταν ο άνθρωπος αγαπά, φροντίζει να προσφέρει το καλύτερο που διαθέτει. Όπως ο Θεός μάζεψε τα συντρίμμια μας και θέλησε να τα αναστήσει κάνοντάς μας δώρο την απόλυτη ίαση, έτσι και οι μοναχοί κάνουν ανθρωπίνως το καλύτερό τους για την θεραπεία των αδελφών. Ο κ. Ψιλλάκης εξηγεί:

«Σε μεγάλα κοινοβιακά μοναστήρια τα νοσοκομεία ήταν ειδικά σχεδιασμένοι χώροι οι οποίοι εντυπωσιάζουν ακόμη και σήμερα με την αρχιτεκτονική τους. Πρόκειται εδώ για αυτοτελή κτήρια, συνήθως τετράγωνα ή παραλληλόγραμμα με σταυροθόλια και αρκετά υψηλούς θόλους από τους οποίους μπορούσε να φεύγει άνετα ο καπνός με ένα θαυμάσιο σύστημα απορρόφησης, προκειμένου να μην ενοχλούνται οι ασθενείς. Οι τεχνικές γνώσεις είναι πολύ προχωρημένες για την εποχή.

Επίσης κάτω από τον τρούλο βρισκόταν η άρουλα, ένα είδος εστίας που είχε διπλό ρόλο, για τη θέρμανση και την παρασκευή των θερμών αφεψημάτων, φαρμάκων καθώς υπήρχε γνώση παρασκευής φαρμακευτικού υλικού μέσα στα μοναστήρια. Στα μοναστήρια της Κρήτης έχω συλλέξει πολλές σημαντικές μαρτυρίες, γιατί πέρα από τις καταγραφές στις βιβλιοθήκες, έχουν σωθεί κάποια τετράδια συνταγών, και φαρμακευτικών παρασκευασμάτων.

Πέρα από το τυπικό για το νοσοκομείο της μονής της Οδηγήτριας έχουμε ανακαλύψει παρόμοια τυπικά στη μονή της Παναγίας Οδηγήτριας της Μεσσαράς, της μονής Απεζανών και σε άλλα, όπου ο μοναχός νοσοκόμος είναι εκείνος που φρόντιζε για τα χρειώδη αλλά και για τη χορήγηση αυξημένης ποσότητας τροφής, όπου υπήρχε ανάγκη. Έπρεπε δηλαδή ο ασθενής να φάει καλύτερα, να μην κρυώνει. Είχαν ένα τρόπο περίθαλψης που να αποδεικνύει αγάπη και φροντίδα προς τα γερατειά ή προς τον ασθενούντα συνάνθρωπο.

Η φρουριακού τύπου Ιερά Μονή Απεζανών

Η μονή Απεζανών βρίσκεται στη νότια πλευρά της κεντρικής Κρήτης, είναι ένα εξαιρετικό μοναστήρι που θα συνιστούσα να το επισκεφτεί όποιος μπορεί. Είναι πάνω σε ένα βουνό, στο οποίο σήμερα εγκαταβιώνουν εξαιρετικοί μοναχοί. Ήταν ένα μοναστήρι φρουριακού τύπου με οχυρωματικό πύργο στην άκρη του μοναστηριού όπου καταφεύγουν οι μοναχοί σε περίοδο πολιορκίας και εκεί λαμβάνονταν όλα τα μέτρα προστασίας από τον φονιά ή τους πολιορκητές: Είχαν κατασκευάσει την καταχύτρα μια τρύπα που βρίσκεται ακριβώς πάνω από την πύλη του πύργου και από εκεί ρίχνουν καυτό λάδι ή μολύβι όταν υπάρχει ξένη εισβολή.

Υπήρχε στο μοναστήρι στην ανατολική πλευρά πάλι, ένα μικρό αναρρωτήριο και μια μελέτη της αρχιτεκτονικής διαρρύθμισης της μονής μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν ήταν ένα ιδιαίτερο κτήριο αλλά ως νοσοκομειακοί χώροι χρησιμοποιήθηκαν μερικά συνεχόμενα δωμάτια. Ακριβώς το ίδιο τυπικό έχουμε και στις δύο μονές. Ειδικά στη μονή των Απεζανών διασώθηκαν μαρτυρίες για τη διαιώνιση της λαϊκής εμπειρίας και της λαϊκής σοφίας. Εκεί οι άνθρωποι γνώριζαν πάρα πολύ καλά το μέγα οπλοστάσιο της βοτανικής.»

* * *

Το να είμαστε νέοι και υγιείς είναι μια κατάσταση που χάνεται. Κρατάει λίγα χρόνια. Η ασθένεια, ο πόνος και το τέλος της ζωής είναι βίωμα που το γνωρίζουν καλά οι μοναχοί που κάθε μέρα εντρυφούν στον πόνο, αφού μαθητεύουν στη στέρηση. Ασκητεύουν στη φροντίδα του αδελφού. Με τη στάση τους δείχνουν πως μόνο στην Εκκλησία ο πόνος και η σταύρωση παίρνουν νόημα. Ευχαριστούμε τον δημοσιογράφο Νικόλαο Ψιλλάκη για το οδοιπορικό στην Κρήτη των μοναστηριών.

________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 07.04.2021

 

Δείτε συνέντευξη στο ραδιόφωνο: https://youtu.be/NiJv8mRytNU