«Τα εργαλεία της Αγια-Σοφιάς» | Γεωργίου Δ. Φαράντου (†)

Από δοκίμιο του αειμνήστου καθηγητή της Φιλοσοφικής Γεωργίου Δ. Φαράντου από το βιβλίο του με τίτλο «Το λάλημα του πετεινού»

___

Α’ ΜΕΡΟΣ

Ο Ιστορικός Προκόπιος στο έργο του «Περί Κτισμάτων» του Ιουστινιανού, στο πρώτο Κεφάλαιο, αναφέρεται στο χτίσιμο της Αγιά Σοφιάς. Κατά την «Νίκα καλουμένην στάσιν» αυτοί που είχαν στασιάσει μαζί με τις άλλες καταστροφές έκαψαν και την παλιά Αγία Σοφία, που ήταν κτίσμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, μεγάλο «ασέβημα». Η εκκλησία αυτή «εξηνθρακωμένη τότε ξύμπασα έκειτο». Ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός «ου πολλώ ύστερον» αποφάσισε να χτίσει γρήγορα πάλι την καταστραμμένη εκκλησία «αφροντιστήσας χρημάτων».

Κάλεσε τεχνίτες «εκ πάσης γης» και έτσι εμφανίσθηκαν, ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις»,«επί σοφία τη καλουμένη μηχανική λογιώτατος» και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο, «έμφρων… και πρέπων» για την αποστολή αυτή. Και οι δύο είχαν ως έργο «υπουργείν» να είναι βοηθοί του Ιουστινιανού στην οικοδομή της Αγίας Σοφίας. Ο Ανθέμιος ως «ρυθμίζων» και «προδιασκευάζων», ως ο καλύτερος της εποχής του και όλων των πριν από αυτόν και ο Ισίδωρος ως «μηχανοποιός» και οι δύο μαζί συνεργάτες του Αυτοκράτορα «χρησιμώτατοι».

Το αποτέλεσμα αυτής της συνεργασίας; Η Αγία Σοφία. «Θέαμα… κεκαλλιστευμένον… ορώσιν υπερφυές», εξωραϊσμένο θέαμα υπέρ τη φύση για όσους το έβλεπαν. Σηκωνόταν «ες ύψος ουράνιον», υπερκείμενο πάνω από την πόλη και την στόλιζε και την ομόρφηνε διότι ανήκει σε αυτή, κατασκευασμένη σε «εύρος» και «μήκος» ώστε να είναι και «μακρά» και «ευρεία», «κομψή σε όγκο και αρμονία του μέτρου… ούτε υπερμεγέθης ούτε με ελλείψεις», πομπώδης από το συνηθισμένο και πιο κόσμια από το άμετρο, λουσμένη «στο φως και στις λάμψεις του ήλιου».

Θα έλεγε κάποιος ότι ο ναός αυτός, όλος ο χώρος «ουκ έξωθεν καταλάμπεσθαι ηλίω», ότι δεν καταλάμπεται από τον ήλιο απέξω «αλλά την αίγλην εν αυτώ φύεσθαι» αλλά ότι η λαμπρότητα φύεται μέσα σε αυτόν. «Τέτοια περιουσία φωτός περιχύνεται μέσα σε αυτό το ιερό». Ο ναός στραμμένος προς την Ανατολή παρουσιάζει με τα τόξα του, τα ημιθόλια, τους τρούλους του και το εσωτερικό του ένα σύνολο «ευπρεπεία θαυμάσιον» θαυμάσιο και ευπρεπές.

Το μεγαλούργημα αυτό φαίνεται εσωτερικά σαν να «αιωρείται» και να είναι «μετέωρο» όλο το οικοδόμημα με τους κίονές του, τα ημίκυκλά του, τα σχήματά του, τις αψίδες του, τις επιφάνειές του, το φως του και τη λειτουργία του. Το εσωτερικό του φαίνεται να «σηκώνεται» σε «απέραντον ύψος», να βρίσκεται σε «κενό αέρος» προς τον ανατέλλοντα (και δύοντα) ήλιο από όπου «διαγελά πρώτον η ημέρα». Ο μεγάλος τρούλος της Αγίας Σοφίας φαίνεται ότι δεν «στηρίζεται πάνω σε στέρεα οικοδομή… αλλά ότι κρέμεται από τον ουρανό για να καλύπτει το χώρο». Όλα συναποτελούν μια «ευπρεπέστατη αρμονία» και «έλκουν το βλέμμα… το μεταβιβάζουν και μεταβάλλουν τη θέα διαρκώς».

Έτσι ο Ιουστινιανός με τους Ανθέμιο και Ισίδωρο, «με μηχανές… ο κάθε μηχανοποιός», κατάφεραν η εκκλησία να «μετεωρίζεται και να είναι στο ασφαλές».

Χρησιμοποίησαν άριστα υλικά, μόλυβδο, χρυσό, μάρμαρα, κίονες και έμπλεξαν τους «κόμβους με το κάλλος». Ο «νους» του ανθρώπου «επαίρεται» όταν αντιμετωπίζει τέτοια επιτεύγματα, θεωρεί ότι ο Θεός δεν βρίσκεται «μακράν», η θέα οδηγεί σε αυτόν και δεν κουράζεται ποτέ με αυτήν κάποιος, χαίρεται και φεύγοντας συζητάει για αυτήν. Αν προσθέσουμε τα κειμήλια, τα χρυσώματα, τα αργυρά, τους πολύτιμους λίθους, το ιερό όπου έχουμε τέσσερεις μυριάδες λίτρα αργύρου τότε έχουμε «δυσκολία να εκφρασθούμε» για αυτά τα πράγματα.

Μεγάλη Εκκλησία

Αυτήν την εκκλησία την ονομάζουν Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Τη δημιούργησε ο Ιουστινιανός «όχι με χρήματα» αλλά «με σκέψη» και με «αρετή». Έπαινος ανήκει στους Ανθέμιο και Ισίδωρο αλλά και στους τεχνίτες, «οι μεν ουν τεχνίται τα επιτεταγμένα εποίουν», οι τεχνίτες έκαναν ότι τους διέτασσαν να κάνουν και τα έπραξαν άριστα βάζοντας ελεύθερα και το δικό τους ταλέντο, τη δική τους μαστοριά, τη δική τους προσφορά, συνεργασία και ελευθερία. Έτσι, μετά τη Στάση του Νίκα, ο Ιουστινιανός μπόρεσε να αναφωνήσει, μετά την τόσο γρήγορη οικοδόμηση του θαύματος. Νίκησα. Νίκησα και εγώ. Σε νίκησα Σολομών. Μόνο ένα Genie (μια μεγαλοφυΐα), μπόρεσε από τόσα διαφορετικά στοιχεία να χτίσει μια οικοδομή η οποία όπως η Αγία Σοφία αποτελεί μια Ενότητα και όχι μόνο μια εξελικτική φάση στην Ιστορία της Αρχιτεκτονικής και πέραν τούτου 1400 χρόνια περίπου διατηρήθηκε ως το πιο εξαιρετικό παράδειγμα του είδους του γράφει ο David Talbot Rice στο έργο του «Βυζαντινή Τέχνη».

Και κάτι ακόμα πολύ σημαντικό.

Μπροστά από την Αγία Σοφία υπήρχε «κάποια αγορά» που «οι Βυζαντινοί» την έλεγαν «Αυγουσταίον» χτισμένη με ογκόλιθους, τεράστια. Μέσα στο Αυγουσταίον υπήρχε ένας «εξαίσιος… κίονας», μια τεράστια κολώνα, σύνθετη, φτιαγμένη από μεγάλους λίθους τους οποίους περιέβαλε χαλκός που έλαμπε σαν χρυσός ή άργυρος. Πάνω στον κίονα αυτόν στεκόταν «υπερμεγέθης ίππος τετραμμένος προς έω», υπερμεγέθης ίππος στραμμένος προς ανατολάς, «θέαμα λόγου πολλού άξιον». Φαινόταν σαν να τρέχει προς τα μπρος. Το αριστερό πόδι του ίππου ήταν μετέωρο σαν να θέλει να πατήσει νέα γη, το δεξί πόδι πάταγε γερά πάνω στο λίθο. Τα πίσω πόδια έδειχναν έτοιμα να σπρώξουν τον ίππο προς τα μπρος.

Πάνω σε αυτόν τον ίππο επέβαινε χάλκινος ανδριάντας του Αυτοκράτορα κολοσσιαίος, με τη μορφή του Αχιλλέα. Φέρνει υποδήματα, τα «σφυρά» είναι ελεύθερα χωρίς κνημίδες, φέρνει ηρωικό θώρακα και κράνος του σκεπάζει το κεφάλι που του παρέχει δόξα και μεγαλοπρέπεια. Ο ανδριάντας αυτός του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού, μπροστά στην Αγία Σοφία, «απαστράπτει… αίγλη» σαν το φθινοπωρινό αστέρι. Κοιτάζει προς ανατολάς, προς τους Πέρσες. Φέρνει στο αριστερό χέρι σφαίρα θέλοντας να δηλώσει ο γλύπτης ότι του ανήκει η γη και η θάλασσα, δεν φέρει όπλο, ούτε ξίφος, ούτε δόρυ.

Πάνω στη σφαίρα «επίκειται» Σταυρός από τον οποίο έχει τη δύναμη για εξουσία και πόλεμο. Σηκώνει το δεξί χέρι προς τον ανατέλλοντα ήλιο και με το δάχτυλο δείχνει «στους βαρβάρους αυτής» της Ανατολής «να κάθονται σπίτι τους και να μην προχωρούν προς τα μπρος», προς τη Δύση, όποιοι και αν είναι αυτοί, Πέρσες, Άραβες, Άβαροι, Ούνοι, Τούρκοι.

«Ταύτα μεν που ώδε πη έχει». Αυτά εδώ έτσι έχουν. Αυτό είναι το Βυζάντιο, Αχιλλέας, Ελλάδα και Σταυρός και η βούληση που υπερασπίζεται τον πολιτισμό «κατά βαρβάρων». Καθίστε σπίτια σας και μην προχωράτε ως κατακτητές και εχθροί προς τα εδώ.

…Συνεχίζεται προσεχώς…

____________________

Γεώργιος Δ. Φαράντος (†)

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 15.07.2020