Ο διωγμός της Ρωσικής γλώσσας στην Ουκρανία

 

Ο διωγμός της Ρωσικής γλώσσας στην Ουκρανία

 

 

 

«Είμαστε πλέον ελεύθεροι από την πολιτισμική κατοχή που δεν είναι καθόλου μικρότερη από την εδαφική κατοχή», πανηγύριζε στις 9 Μαίου 2019 ο απερχόμενος ουκρανός πρόεδρος, Petro Porochenko, ακόμα υποψήφιος για τη διαδοχή του, με αφορμή την εορτή των 205 χρόνων του εθνικού ποιητή της χώρας Taras Chevtchenko. Στη διάρκεια της θητείας του, άλλωστε, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας δεν απομακρύνθηκε από την εποπτεία του Πατριαρχείου της Μόσχας;

 

«Στρατός, γλώσσα, πίστη»: αυτό είναι το σλόγκαν με εθνικιστικούς τόνους που επέλεξε ο Porochenko για την προεκλογική του καμπάνια. Στη διάρκεια της προεδρίας του οι μεταρρυθμίσεις κατά της διαφθοράς πάγωσαν και οι ένοπλες συγκρούσεις με τις φιλορωσσικές επαρχίες του Donbass συνεχίστηκαν αμείωτες. Στις 21 Απριλίου 2019, ο V. Zelensky νίκησε τον μεγιστάνα της σοκολάτας στις κάλπες, παίρνοντας το 73% των ψήφων. Αυτός ο κωμικός και παραγωγός τηλεοπτικών εκπομπών, ένας καινούργιος στην πολιτική σκηνή, υποσχέθηκε να απαλλάξει το Κοινοβούλιο, την αστυνομία και τη δικαιοσύνη από την επιρροή των μεγάλων ολιγαρχών της χώρας. Οι υποτιθέμενες σχέσεις του με τον ολιγάρχη Ιhor Kolomoisky, ιδιοκτήτη του τηλεοπτικού καναλιού 1+1, στο οποίο αυτός έπαιζε, αποτέλεσαν στόχο ατελείωτων ερωτήσεων από τους δημοσιογράφους. O νέος Πρόεδρος, ρωσόφιλος από τη γέννησή του, ερωτήθηκε και για το γλωσσικό θέμα. Θα συνεχίσει την πολιτική της «ουκρανοποίησης» με τη βία του προκατόχου του;

 

Mετά την «πορτοκαλί επανάσταση» του 2004, που είχε φέρει στην εξουσία τον προ-ευρωπαίο Viktor Iouchtchenko και τη σύμμαχό του, Ioulia Timochenko, εκατοντάδες αγάλματα του Λένιν έχουν γκρεμιστεί και πόλεις σε όλη τη χώρα έχουν αναβαπτισθεί. Μετά το 2014, οι αλλαγές των τοπωνυμίων έχουν επεκταθεί. H πόλη του Dnipropetrovsk έχασε την αναφορά της στον μπολσεβίκο επαναστάτη Grigorii Petrovski, και πλέον ονομάζεται απλά Dnipro, από το όνομα του ποταμιού που τη διαπερνά. Στο Κίεβο, η λεωφόρος της Μόσχας ονομάστηκε προς τιμή του εθνικού ήρωα Στέπαν Μπαντέρα, έναν από τους αρχηγούς της ουκρανικής εξέγερσης που συνεργάστηκε με τους Ναζί στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε έναν άλλο δρόμο της πρωτεύουσας, το όνομα του John Lennon αντικατέστησε αυτό του Λένιν. Η εξάλειψη του κομμουνιστικού παρελθόντος αγγίζει και το πεδίο της πολιτικής. Με την ισχύ ενός νόμου για την «από-κομμουνιστικοποίηση» του 2015, ο Petro Symonenko είδε να του αρνούνται τη συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία, διότι το κόμμα του είχε διατηρήσει το σφυροδρέπανο. Μετά τις εχθροπραξίες με τις ανατολικές επαρχίες, η προσπάθεια να μειωθεί η χρήση της ρωσσικής γλώσσας εμφανίστηκε ως πράξη αντίστασης κατά του επιθετικού κράτους. Ο πρώτος νόμος που υιοθετήθηκε το 2017 υποχρεώνει τα κανάλια της τηλεόρασης και του ραδιοφώνου να μεταδίδουν κατά 75% το περιεχόμενο τους στα ουκρανικά. Ένα ποσοστό που μπορεί να ανέρχεται στο 90% για τα εθνικά ΜΜΕ. Για να ανταποκριθούν στις νέες νομικές τους υποχρεώσεις, πολλά κανάλια επέλεξαν τη διγλωσσία. Τον Σεπτέμβριο του 2017, ο δεύτερος νόμος αφορά στην εκπαίδευση. Προβλέπει μέχρι το 2020 την επιβολή της ουκρανικής γλώσσας σε όλα τα ιδρύματα της δευτεροβάθμιας, καθώς και σε αρκετά κολλέγια και λύκεια που διδάσκουν στα ρωσσικά. Εξαιρέσεις ισχύουν για τις επίσημες γλώσσες της Ε.Ε. (πολωνικά, ουγγρικά, ρουμανικά) και για τις γλώσσες των αυτόχθονων λαών (Τατάρων της Κριμαίας, Γκαγκαούζων και Ρομά). Η ρωσική γλώσσα εξαφανίστηκε και από τη λίστα των ζωντανών γλωσσών του εξωτερικού, που θα μπορούσε κάποιος να επιλέξει για τις τελικές εξετάσεις της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Η «Επιτροπή της Βενετίας», αρχή του Συμβουλίου της Ευρώπης, υπεύθυνη για το σεβασμό των δικαίων των μειονοτήτων, εξέφρασε τις επιφυλάξεις της για αυτόν τον μεροληπτικό νόμο, ειδικά απέναντι στους ρωσόφωνους. Επίσης, ένα προσχέδιο νόμου για τη γλώσσα του κράτους, θεωρεί την απόδοση ου καθεστώτος της επίσημης γλώσσας στη ρωσική (ή σε κάθε άλλη γλώσσα μειονοτική) ως «ανατροπή της συνταγματικής τάξης». Το κείμενο προβλέπει εξίσου και ένα καινούργιο «έγκλημα» αυτό της «ταπείνωσης της ουκρανικής γλώσσας». Μία συνοδεία 27 επιθεωρητών επιφορτισμένων με την τήρηση του νόμου, θα μπορούν να επιβάλλουν πρόστιμα στους υπαλλήλους που εκφράζονται σε άλλη γλώσσα στο πλαίσιο της εργασίας τους.

 

Ο ίδιος ο Zelensky ενσαρκώνει τις ιδιαιτερότητες του γλωσσικού ζητήματος: αρχίζει εθελοντικά τις συνομιλίες του στα ουκρανικά, και μετά περνά αυθόρμητα στα ρωσικά, τη μητρική του γλώσσα. Οι ρωσόφωνοι και οι ουκρανόφωνοι δεν σχηματίζουν διακριτές πλήρως κοινότητες, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν περιφερειακές ιδιαιτερότητες. Στο Λβιβ, όχι μακριά από τα πολωνικά σύνορα, το 95% των κατοίκων ομιλεί ουκρανικά στην οικογένεια του. Στο Χάρκοβο σε ποσοστό 81%, στα ανατολικά της χώρας, προτιμούν να κάνουν χρήση της ρωσικής γλώσσας. Γενικά, η πλειοψηφία περνά από τη μία χρήση της γλώσσας στην άλλη, ανάλογα με το πλαίσιο της επικοινωνίας. Αν το 70% των πολιτών δηλώνουν ως μητρική γλώσσα τα ουκρανικά (και 14% τα ρωσικά), μόνο το 40% τη χρησιμοποιούν στους χώρους της εργασίας τους. Τέλος, σε μία έρευνα του Διεθνούς Ινστιτούτου της Κοινωνιολογίας του Κιέβου το 2003, το 12% των προσώπων που ρωτήθηκαν δήλωσαν ότι μιλάνε τη sourjyk, ένα γλωσσικό ιδίωμα που ανακατεύει και τις δύο γλώσσες. Αυτή η διγλωσσία είναι αποτέλεσμα των δύο αιώνων της «ρωσοποίησης» που διενεργήθηκε κατ’ αρχήν από το τσαρικό καθεστώς, και μετά από τη Σοβιετική Ένωση. Η κεντρική σοβιετική εξουσία ποτέ επίσημα δεν απαγόρευσε τα ουκρανικά. Μάλιστα είχε ευνοήσει τα ουκρανικά στη δεκαετία του 1920, στα πλαίσια της πολιτικής της «ιθαγενοποίησης»- μέτρα που στόχευαν σε θετικές πρόνοιες για τους μη ρωσόφωνους πληθυσμούς. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, εποχή που αναδύθηκαν οι εθνικιστικές βλέψεις που θα καταλήξουν το 1991 στην ανεξαρτησία, δύο θεωρήσεις αντιπαρατέθηκαν. Οι πατριωτικές και προ-ευρωπαϊκές δυνάμεις, κυρίως στα δυτικά της χώρας, ήθελαν να εγκαινιάσουν την εθνική γλώσσα, που ήταν σε ανυποληψία και θεωρούνταν μία αγροτική διάλεκτο πολύ λίγο σε χρήση από τις ελίτ. Από τη δική τους πλευρά, οι υποστηρικτές της ρωσικής απαιτούσαν την αναγνώριση του δίγλωσσου χαρακτήρα του νέου ουκρανικού κράτους. Ανυψώνοντας τα ρωσικά στο επίπεδο της επίσημης γλώσσας (μαζί με τα ουκρανικά) σε περιοχές που τουλάχιστον 10% ήταν ρωσόφωνοι, ο Πρόεδρος Ιanoukovitch επιδίωξε μία ισορροπία: νόμος του 2012 έδινε την προτεραιότητα στα ουκρανικά- μόνη και μοναδική γλώσσα του κράτους, όπως το προέβλεπε το Σύνταγμα του 1996, αλλά προέβλεπε και ένα ειδικό καθεστώς για τα ρωσσικά. Όλα αυτά άλλαξαν το 2014 με την «πορτοκαλί επανάσταση».

 

Παρά τις πρόσφατες αλλαγές, περίπου το 60% των τίτλων των εφημερίδων είναι στα ρωσσικά. Η δημοφιλία των ρωσσικών ταινιών και σειρών είναι εντονη, κυρίως στα ανατολικά και νοτιοανατολικά της χώρας. «Τα ουκρανικά είναι η γλώσσα του κράτους, αλλά δεν θα πρέπει να καταπιέζουμε ούτε τη ρωσσική γλώσσα ούτε τις άλλες γλώσσες της Ουκρανίας», δήλωνε ο Zelensky σε μία συνέντευξη του με δυτικούς διπλωμάτες (21 Μαρτίου 2019). Φαίνεται ότι ήθελε να ηρεμήσει τη διπλωματική κρίση, η οποία ξεκίνησε από το νόμο για την εκπαίδευση. Μετά την υιοθέτησή του, 37 ευρω-βουλευτές (ούγγροι, πολωνοί, σλοβάκοι και βούλγαροι) απευθύνθηκαν τον Σεπτέμβριο του 2017 με επιστολή τους στον Porochenko. H Bουδαπέστη έθεσε τρεις φορές βέτο σε σύγκληση συμβουλίου μεταξύ της Ουκρανίας και του ΝΑΤΟ, εξαιτίας αυτού του νόμου, που τον θεωρεί μεροληπτικό για τις ουγγρικές μειονότητες της Ουκρανίας. Κάτω από τη διεθνή πίεση, ο Porochenko ανέβαλε για την πλήρη εφαρμογή του το νόμο μέχρι το 2023. Ο νέος Zelensky δηλώνει «σήμερα, το εκπαιδευτικό μας σύστημα λειτουργεί κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι μελλοντικές γενιές θα εκφράζονται στα ουκρανικά». Στα πλαίσια ενός πολέμου, η υποστήριξη της γλώσσας του ποιητή Chevtchenko σημαίνει να κρατάς μία εθνική σημαία, ακόμα και για τους ρωσοφώνους. Ο νεαρός μπλόγκερ Alexandre Todortchouk εντυπωσίασε τους ουκρανούς χρήστες των ΜΚΔ όταν πέρασε από τα ρώσσικα στα ουκρανικά, εδώ και τρία χρόνια. Άλλες προσωπικότητες όπως ο Pavel Kazarine, διάσημος του προγράμματος «Ένα πρωί στη μεγάλη πόλη», στο κανάλι ICTV, έκανε αίσθηση, δηλώνοντας τον Απρίλιο του 2017: «Μεγάλωσα στην Κριμαία και η μητρική μου γλώσσα είναι τα ρωσσικά, αλλά οι ρωσόφωνοι που θεωρούν δικαίωμα τους να μην καταλαβαίνουν τα ουκρανικά, με ενοχλούν..άρχισα λοιπόν να μαθαίνω τα ουκρανικά με μέθοδο σε τρεις μήνες».

 

Αποσπάσματα από το άρθρο, Νikita Τaranko Acosta: Ukrainisation à march force, Le Monde Diplomatique, Mai 2019, 9., (μετάφραση  Μανώλης Γ. Βαρδής).

 

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του, ρώσου, Κάζιμιρ Μάλεβιτς.