Μια από τις θεωρίες σχετικά με την μετάδοση και εξέλιξή της πανώλης σε πανδημία είναι μέσω των αρουραίων και του εμπορίου. Η ύπαρξη αυτών των τρωκτικών-αρουραίων στο Βυζάντιο επιβεβαιώνεται από ορισμένες αναφορές σε γραπτές πηγές, καθώς προκάλεσαν ζημίες στη γεωργία και σε τρόφιμα. Ο Paul-Louis Simond ήταν ο πρώτος που κατάλαβε και εξήγησε το ρόλο των αρουραίων στη διάδοση της πανώλης το 1898. Αυτή η θεωρία στη συνέχεια προσαρμόστηκε και χρησιμοποιείται για να εξηγήσει τις δύο πρώτες πανδημίες πανούκλας στην ιστορία, τον Μαύρο Θάνατο του 14ου αιώνα και την παλιότερη Ιουστινιανή πανώλη.
Η πανώλη είναι ζωονόσος των τρωκτικών. Στις αποικίες των άγριων τρωκτικών η λοίμωξη αφθονεί σε ενδημικές εστίες στις οποίες αλληλεπιδρά μεταξύ των τρωκτικών μέσα από τους ψύλλους, που είναι φορείς της νόσου. Υπάρχουν πάνω από 200 είδη άγριων τρωκτικών που λειτουργούν ως ταμιευτήρες πανώλης. Τα περισσότερα από αυτά τα άγρια τρωκτικά είναι κατά κανόνα ευαίσθητα στη λοίμωξη, αλλά ανθεκτικά σε άλλες ασθένειες. Όταν, ωστόσο, τέτοια τρωκτικά έρχονται σε επαφή με κοινά τρωκτικά, μια ανταλλαγή των παρασίτων λαμβάνει χώρα και τα τελευταία μολύνονται. Καθώς αυτά ζουν σε γειτνίαση με τον άνθρωπο, η λοίμωξη εισάγεται στους ανθρώπινους πληθυσμούς. Ο κύριος φορέας της νόσου είναι ο ψύλλος του αρουραίου, Xenopsylla cheopis. Ο ψύλλος καταπίνει μεγάλο αριθμό βακτηρίων και σιτίζεται από το αίμα των αρουραίων αλλά και των ανθρώπων.
Όσοι αρνούνται την ύπαρξη της πανώλης στον Μεσαίωνα επικαλούνται επίσης το γεγονός ότι τα μεσαιωνικά κείμενα δεν καταγράφουν ομάδες άρρωστων ή νεκρών αρουραίων πριν από την εμφάνιση επιδημίας της νόσου. Τέτοια φαινόμενα καταγράφηκαν κατά τη διάρκεια της τρίτης πανδημίας στα τέλη του 19ου αιώνα στο Χονγκ Κονγκ. Ο Ιωάννης της Εφέσου, που ήταν αντιχαλκηδόνιος επίσκοπος του 6ου αιώνα και ιστορικός της εκκλησίας και αυτόπτης μάρτυρας του πρώτου κύματος της πανώλης του Ιουστινιανού, γράφει τα εξής: «Επίσης είδαμε ότι αυτή η μεγάλη πανώλη έδειξε τα αποτελέσματά της και στα ζώα, όχι μόνο στα οικόσιτα αλλά και στα άγρια, ακόμη και στα ερπετά της γης. Θα μπορούσε κανείς να δει βοοειδή, σκύλους και άλλα ζώα, ακόμη και αρουραίους, με πρησμένους όγκους».
Η διάσταση της πανδημίας της μόλυνσης συνδέεται με την ύπαρξη του ρωμαϊκού εμπορικού δικτύου, τόσο από τη θάλασσα όσο και από την ξηρά, καθώς και από την παρουσία μιας πολιτικής ενότητας που διευκόλυνε τη μετακίνηση εμπορευμάτων και ανθρώπων μέσα στη σφαίρα του. Αυτή η «ενοποίηση του κόσμου μέσω μικροβίων» δεν συνέβη για πρώτη φορά τον έκτο αιώνα, αλλά ήταν σε ισχύ ολόκληρη την ρωμαϊκή εποχή μετά την έναρξη της ειρήνης του Αυγούστου. Λίγο νωρίτερα είχε διαδοθεί με τον ίδιο τρόπο η πανώλη των Αντωνίνων και η πανώλη του Κυπριανού. Η κλιματική ανωμαλία του 536 θα μπορούσε να διαταράξει την ζωή και να οδηγήσει σε μετανάστευση των άγριων τρωκτικών πέρα από τη συνήθη ακτίνα στην κεντρική και ανατολική Αφρική. Η επαφή με τέτοια άγρια τρωκτικά στην παράκτια περιοχή της Τανζανίας, όπου το εμπόριο ελεφαντόδοντου με την Μεσόγειο άνθισε, ίσως είναι ένα πιθανό μοντέλο για το πώς η ασθένεια εξελίχθηκε σε πανδημία. Δυο έργα τέχνης από ελεφαντόδοντο μας διασώθηκαν από εκείνη την εποχή, που απεικονίζουν την δόξα του Ιουστινιανού. Το τρίπτυχο του Μπαρμπερίνι που βρίσκεται στον Λούβρο και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ που βρίσκεται στο Βρετανικό μουσείο. Ο αρχάγγελος Μιχαήλ, που συμβολίζει τον θάνατο έχει μια παράξενη και διδακτική συνάμα επιγραφή: «ΔΕΧΟΥ ΠΑΡΩΝΤΑ ΚΑΙ ΜΑΘΩΝ ΤΗΝ ΑΙΤΙΑΝ». (Δέξου αυτά που συμβαίνουν ακόμη κι αν έχεις μάθει την αιτία)
Η ασθένεια εξαφανίστηκε από την Ευρώπη και τη Μεσόγειο μετά από 18 κύματα το 750, γεγονός που προβληματίζει τους μελετητές σχετικά με την πανώλη. Οι επικρατέστερες θεωρίες σχετικά με το τέλος της πανδημίας είναι ο υποπληθυσμός, η ανάπτυξη αντισωμάτων από τους ανθρώπους της εποχής και ο ανταγωνισμός της ασθένειας με άλλες όπως η ελονοσία.
Dionysios Stathakopoulos, Invisible Protagonists: the Justinianic Plague from a Zoocentric Point of View 87-95. Ζώα και Περιβάλλον στο Βυζάντιο (7ος-12ος αιώνας), Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα, 2011
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου