Ανταγωνίζονται τα εφυή ρομπότ το μεγαλείο του νου και το χάρισμα του λόγου; | Βασίλειος Πετρουλέας

Ο δρ Φυσικής και ερευνητής Βασίλειος Πετρουλέας μιλά για τη γλώσσα, τον ανθρώπινο και τον Θείο Λόγο, αλλά και εκείνον που έχουν αρχίσει να αρθρώνουν τα μηχανήματα, για το παράδειγμα των πατέρων της Εκκλησίας και την τεχνητή νοημοσύνη.

Ο λόγος, η γλώσσα και η τεχνητή νοημοσύνη

«Ὁ ἄνθρωπος ὁπού ἐπλάσθηκε "κατ' εικόνα καί ὁμοίωσιν" Θεοῦ ἐτιμήθη καί αὐτός καί ἔχει μέσα εἰς τήν ψυχήν του καί νοῦν καί λόγον ...» (Συμεών Ν. Θεολόγος)

Πρόσφατα διαβάσαμε στις ειδήσεις τους ισχυρισμούς τεχνικού της Google ότι το πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης Lamda μπορεί να συμμετάσχει σε νοήμονα διάλογο με συναισθηματικές αποχρώσεις και εκφράσεις που υποδηλώνουν αυτοσυνειδησία (συνειδητότητα, consciousness) κ.ο.κ. Έφτασε λοιπόν η τεχνητή νοημοσύνη στο σημείο να ανταγωνίζεται το μεγαλείο του ανθρώπου και ιδιαίτερα το χάρισμα του λόγου, που τον διακρίνει από όλα τα άλλα πλάσματα;

Ο λόγος λοιπόν για τον «λόγο» που έχουν αρχίσει να αρθρώνουν τα μηχανήματα τεχνητής νοημοσύνης σε σχέση με τον ανθρώπινο λόγο. Συναντήσαμε τον κ. Βασίλη Πετρουλέα, δρα Φυσικό, ο οποίος υπήρξε μεταδιδακτορικός συνεργάτης του Παν/μίου του Berkeley στην Καλιφόρνια και από το 1979 έως τό 2013 ερευνητής και - τα τελευταία χρόνια - διευθυντής ερευνών στο ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος». Έχει πολλές δημοσιεύσεις σε διεθνή περιοδικά και πολλές συμμετοχές σε διεθνή συνέδρια.

κε Πετρουλέα, έχετε ασχοληθεί με τα θέματα αυτά και αρθρογραφείτε σχετικά. Πώς βλέπετε αυτές τις εξελίξεις;

Με ανησυχία. Ανησυχία, όχι για το τι μπορεί να κατορθώσει η τεχνητή νοημοσύνη, η οποία είναι ένα θαυμάσιο εργαλείο, αλλά για τις ουτοπικές προσδοκίες μας και τις υπεύθυνες αρμοδιότητες που της αναθέτουμε! Στην Αμερική, δικαστήρια συμβουλεύονται προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης προκειμένου να αποφασίσουν για την ποινή που θα επιβάλουν, ασφαλιστικές εταιρείες συμβουλεύονται προγράμματα που προβλέπουν την εξέλιξη της υγείας και το προσδόκιμο ζωής των πελατών τους ... και στο όχι μακρινό μέλλον, «έξυπνα» όπλα θα αποφασίζουν αυτόνομα (με την τεχνητή νοημοσύνη που διαθέτουν) ποιος πρέπει να σκοτωθεί.

Για τον ανθρώπινο λόγο τι έχετε να πείτε;

Ο λόγος του ανθρώπου είναι κάτι πολύ υψηλό. Είναι, γράφει ο Αρχ/πος Χερσώνος καί Ταυρίδος Ιννοκέντιος, «τό ὁρατό ἀποτύπωμα τοῦ Λόγου τοῦ Δημιουργοῦ. Λόγο ἔχει ὁ Θεός, λόγο ἔχει καί ὁ ἄνθρωπος. Ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ πιό προσιτή σέ μᾶς εἰκόνα Του, ὁ ἴδιος ὁ Μονογενής Υἱός Του. Ἀλλά καί σέ μᾶς ὁ λόγος δέν εἷναι ἕνας τυχαῖος ἦχος. Εἶναι ἡ σφραγίδα καί ἡ ἀπεικόνιση τοῦ πνεύματός μας». «Ο λόγος είναι εκείνος που εκφράζει την εμπειρία και τη ζωή του νου (της ανώτερης δύναμης της ψυχής που επικοινωνεί με τον Θεό) και αυτό γίνεται εν τω πνεύματι», γράφει ο μητροπολίτης Ναυπάκτου, Κος Ιερόθεος.

Ο άνθρωπος, πλασμένος κατ’ εικόνα του Δημιουργού του, έχει το υψηλό προνόμιο, να μπορεί να διαλέγεται με τον Δημιουργό του, να κάνει λογικούς συνειρμούς, να αναζητά το πώς και το γιατί της δημιουργίας, να επικοινωνεί με τους άλλους ανθρώπους.

Κατά τη συνηθισμένη βεβαίως χρήση της λέξης, λόγος είναι τα λόγια που λέμε.

Τα λόγια, είναι το μέρος των σκέψεών μας που κοινοποιούμε σε άλλους. Είναι τόσο πολλά τα λόγια που λέμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας, που όπως πάλι λέει ο Άγιος Ινοκέντιος «εάν ήταν δυνατόν να συγκεντρώσουμε όλα τα λόγια μας, ὁ καθένας θα αναγνώριζε σ’ αυτά την ακριβή εικόνα του». Γι’ αυτό και λέει ο Κύριος: «ἐκ γὰρ τῶν λόγων σου δικαιωθήσῃ καὶ ἐκ τῶν λόγων σου καταδικασθήσῃ» (Ματθ. ιβ’ 37).

Βεβαίως για να κοινοποιήσουμε τις σκέψεις μας χρησιμοποιούμε μία γλώσσα επικοινωνίας. Η γλώσσα πώς συνδέεται με τον λόγο;

Υπάρχουν γύρω στις 7000 διαφορετικές γλώσσες ή διάλεκτοι και όμως οι έννοιες που ανταλλάσσονται μέσω αυτών είναι γενικά πανανθρώπινες και ανεξάρτητες της συγκεκριμένης γλώσσας. Μάλιστα, λέγεται, ότι τα κέντρα του εγκεφάλου που επεξεργάζονται τις διάφορες έννοιες είναι συγκεκριμένα, ανεξάρτητα της γλώσσας που χρησιμοποιείται. Συγχρόνως όμως η γλώσσα είναι στενότατα συνδεδεμένη με τον λόγο, ώστε δεν μπορούμε να συλλογισθούμε χωρίς τη γλώσσα. Η διάσημη τυφλόκωφη Έλεν Κέλερ (1880-1968) αναφέρει, στη βιογραφία της, ότι άρχισε να κάνει συλλογισμούς και στοιχειώδεις σκέψεις απ’ την στιγμή που άρχισε να μαθαίνει τις πρώτες λέξεις σε ηλικία επτά ετών· μέχρι τότε ζούσε σαν αγρίμι.

Όντως υπάρχει βαθύτατη σύνδεση της γλώσσας με τον λόγο και αυτό το διαπιστώνουμε όλοι μας. Όσο εμπλουτίζεται το λεξιλόγιό μας, τόσο βαθύτερα σκεπτόμαστε.

Ακριβώς. Ο Μ. Βασίλειος στην υπέροχη ομιλία εις το «Πρόσεχε σεαυτῷ» λέει κάτι θαυμάσιο: «Ὁ Θεὸς πού μας ἔπλασε μας ἔδωσε τὴν χρῆσιν τοῦ λόγου, διὰ νὰ φανερώνωμεν ὁ ἕνας εἰς τὸν ἄλλον τάς σκέψεις τῶν καρδιῶν ... Διότι, ἐὰν ἐζούσαμεν μὲ γυμνὴν ἀπό τὸ σῶμα τὴν ψυχήν, ἀμέσως θὰ ἐπεκοινωνούσαμεν μεταξύ μας διὰ τῶν σκέψεων. Ἐπειδὴ ὅμως ἡ ψυχή μας διανοεῖται καλυπτομένη ἀπό τὸ παραπέτασμα τῆς σαρκός, ἔχει ἀνάγκη ἀπό λόγια καὶ ὀνόματα διὰ νὰ ἀνακοινώνη αὐτὰ πού κεῖνται εἰς τὸ βάθος της».

«Ο θεοφώτιστος λόγος των αγίων μπορεί να ενεργεί θαύματα»

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε, ότι ο λόγος είναι πρωταρχικός, κάτι αφηρημένο, και η γλώσσα αποτελεί το εργαλείο που χρησιμοποιεί η διάνοια για να διαχειρίζεται τις έννοιες;

Προσπαθώ να προσεγγίσω τον ανθρώπινο λόγο σαν μία μεγαλειώδη πόλη με ναούς (επικοινωνία με το Θείο), πανεπιστήμια (απόκτηση σοφίας), χώρους κοινωνικών εκδηλώσεων (επικοινωνία), πάρκα (φυσική δημιουργία) κ.ο.κ., χωρίς όμως ρυμοτομία. Η γλώσσα είναι η ρυμοτομία, που χρησιμοποιεί ο εγκέφαλος για να προσεγγίσει τις διάφορες έννοιες. Υπάρχουν πολλοί εναλλακτικοί τρόποι ρυμοτόμησης, όσες γλώσσες υπάρχουν, που υπακούουν σε κάποιους γενικούς κανόνες (συντακτικό, γραμματική). Αυτή η εικόνα έχει κάποια αναλογία με τις νευρωνικές διαδρομές στον εγκέφαλο που διαμορφώνονται από πολύ νωρίς κατά την εκμάθηση της μητρικής γλώσσας.

Οι πατέρες στο χώ

ρο της πίστης διακρίνουν την προσευχή που γίνεται με τη διάνοια, με τη χρήση λέξεων της γλώσσας, από την ανώτερη νοερά προσευχή που γίνεται κατ’ ευθείαν από την πηγή των νοημάτων, τον νου.

Υπάρχει το εξής χαριτωμένο περιστατικό από τον βίο του Μ. Αντωνίου: Όταν «μορφωμένοι» τον ειρωνεύτηκαν, που δεν ήξερε γράμματα, τους ρώτησε: τι είναι πρώτο, ο νους ή τα γράμματα, ο νους είναι η αιτία των γραμμάτων ή τα γράμματα του νου; Όταν αυτοί απάντησαν ότι προηγείται ο νους, ο οποίος είναι και εφευρέτης των γραμμάτων, τους είπε: «σε όποιον ο νους είναι υγιής, δεν χρειάζονται τα γράμματα».

Αυτά, εξηγούν, το πώς τα λόγια των σύγχρονων οσίων, Παϊσίου, Πορφυρίου, Ιακώβου είχαν τόσο ισχυρή επίδραση, παρότι εκείνοι δεν επένδυσαν σε ακαδημαϊκή μόρφωση.

Πώς όχι! Ο λόγος είναι το ισχυρότερο μέσο που διαθέτουμε για να επηρεάζουμε τους άλλους και ο λόγος των Αγίων, ο θεοφώτιστος λόγος, είναι «τομώτερος ὑπέρ πᾶσαν μάχαιραν δίστομον και διϊκνούμενος ἄχρι μερισμοῦ ψυχῆς τε καί πνεύματος» (Εβρ. δ΄,12) και βεβαίως μπορεί να ενεργεί και θαύματα.

«Τα μηχανήματα έχουν “γλώσσα”, δεν έχουν λόγο, διότι δεν έχουν πνεύμα!»

Όλα αυτά είναι θαυμαστά! Να έλθουμε όμως και στον «λόγο» των μηχανημάτων, ο οποίος όσο προοδεύει η τεχνολογία, τόσο και πιο άρτιος γίνεται.

Άραγε, η ύπαρξη γλώσσας, ομιλίας, γραφής, συνεπάγεται και την ύπαρξη λόγου; Δεν χρειάστηκε ποτέ μέχρι τώρα να θέσουμε ένα τέτοιο ερώτημα· πίσω από το κείμενο ενός βιβλίου βρισκόταν ο συγγραφέας, πίσω από μια ηχογραφημένη ομιλία βρισκόταν ο ομιλητής. Όμως το τι βρίσκεται πίσω από την τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι σαφές: υπάρχει ο ηλεκτρονικός, υπάρχει ο προγραμματιστής, υπάρχει ο μηχανικός και υπάρχουν και τα τρισεκατομμύρια λέξεων που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, με συνδυασμό των οποίων διαμορφώνει το μηχάνημα τα «νοήματα» που εκφράζει.

Κι’ εμείς βεβαίως διαμορφώνουμε τη σκέψη μας με βάση αυτά που ακούμε και διαβάζουμε. Όμως όλα αυτά φιλτράρονται από το αυτεξούσιό μας, την κρίση μας, την ηθική συνείδησή μας κ.λ.π. και, μαζί με όλα τα βιώματά μας, διαμορφώνουν κάτι βαθύτερο, το πνεύμα μας. Ο λόγος μας είναι, όπως είπαμε, απεικόνιση του πνεύματός μας.

Τα μηχανήματα έχουν «γλώσσα» αλλά δεν έχουν λόγο, διότι δεν έχουν πνεύμα!

«Ο λόγος των μηχανημάτων είναι ένα κακέκτυπο του ανθρωπίνου λόγου απογυμνωμένο από αισθήματα, βιώματα κ.ο.κ. Αν όμως λόγος είναι η ορθολογιστική οργάνωση των λέξεων και εννοιών, τότε τα μηχανήματα πολύ σύντομα θα μας νικήσουν, όπως και στο σκάκι»

Ο λόγος του ανθρώπου είναι κάτι μεγαλειώδες, ακουμπάει στο θρόνο του Δημιουργού. Μερικές φορές η σιωπή, όταν κρύβει διάλογο με το Θείο, είναι ανώτερη από τον λόγο που εκφέρεται. Αυτό όμως πώς να το πεις σ’ αυτούς που υποστηρίζουν, ότι είμαστε ο εγκέφαλός μας;

Ο λόγος των μηχανημάτων είναι ένα κακέκτυπο του ανθρωπίνου λόγου απογυμνωμένο από αισθήματα, βιώματα κ.ο.κ. Αν όμως λόγος είναι η ορθολογιστική οργάνωση των λέξεων και εννοιών, τότε τα μηχανήματα πολύ σύντομα θα μας νικήσουν, όπως μας νίκησαν και στο σκάκι. Και τότε η «εικόνα» του ανθρώπου (τα «νοήμονα» ρομπότ) θα σταθεί απέναντι στον άνθρωπο και θα αμφισβητήσει το «κατ’ εικόνα» του. Και αυτό θα είναι η εσχάτη πλάνη: αφού ομοιωθήκαμε με τα ανόητα ζώα, τώρα θα συγκριθούμε με τα άψυχα μηχανήματα.

* * *

Ευχαριστούμε τον κ. Πετρουλέα που, ως φυσικός επιστήμονας γοητευμένος από τον θεολογικό λόγο των πατέρων, εξηγεί πως η επιστήμη μπορεί να ωφελήσει αλλά και να καταστρέψει τους ανθρώπους με πολλούς τρόπους. Είναι αναγκαίο να υποψιαζόμαστε τους μελλοντικούς εχθρούς μας. Τα νοήμονα ρομπότ, με την τεχνητή τους ευφυΐα, θα μπορούσαν ακόμη και να μιλήσουν θεολογικά, αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να μιλά ο Θεός μέσα από αυτά. Άλλωστε ο Λόγος μπορεί να μιλά ακόμη και μέσα από έναν άγιο που σωπαίνει.

___________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

Ορθόδοξη Αλήθεια, 07.09.2022

 

ακούστε εκπομπή στο ραδιόφωνο:

https://youtu.be/RAMwuvWLwew