ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ. ΟΙ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑΚΟΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ. 1

ANDRE GUILOU

ΟΙ ΕΠΙΜΕΜΠΤΟΙ ΤΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΕΩΣ

Ένας λοφώδης βυζαντινός συνοικισμός, δίπλα σε μια πηγή που αναβρύζει κάτω από ένα αψιδωτό οικοδόμημα και πέφτει σαν χείμαρρος σ' ένα φαράγγι του οποίου οι πλαγιές είναι διάσπαρτες, στην ομαλή του πλαγιά με λίγα κλήματα, ελιές και αγριοσυκιές, στην άλλη με τούφες λιγοστού και σκληρού χόρτου που κατατρώγουν οι κατσίκες. Μια μικρή πλατεία, τριγυρισμένη από μικρά πλίθινα σπίτια με αχυρένια σκεπή, κοινωνικό θέατρο γύρω από τον αιωνόβιο πλάτανο, ((πιο όμορφο και πιο γέρικο απ' τα πλατάνια των γειτονικών χωριών», χώρο για τις βραδινές συζητήσεις μεταξύ των αντρών που φτιάχνουν κύκλο γύρω από τους προκρίτους —μικροϊδιοκτήτες και παπάδες— την ώρα που οι γυναίκες θρονιάζονται στο κατώφλι του σπιτιού. Αυτός είναι ο ανώνυμος τόπος όπου μπορούμε να φανταστούμε μια έρευνα γύρω από εκείνους που η κλειστή αυτή κοινωνία κατακρίνει.

Εκεί, στην πλατεία ή στο κατώφλι των σπιτιών, γενιά με γενιά, θα μιλήσουν, βέβαια για τους καταδικασμένους από το νόμο του Κράτους, τους δολοφόνους, τους κλέφτες, τους ασυνεπείς οφειλέτες, τους καταχραστές, τους τυμβωρύχους, τους μοιχούς, τους ληστές, τους εμπρηστές, τους πλαστογράφους, τους επαναστάτες κάθε τύπου, τους ψευδομάρτυρες, αλλά και για τους τρελούς, αυτούς που οι γονείς τους δεν μπόρεσαν να κρατήσουν κοντά τους, τους πρώτους Χριστιανούς, τους αιρετικούς, αυτούς που το Κράτος φυλακίζει, εμποδίζοντας τους να βλάψουν την θεσμοποιημένη πολιτική κοινότητα. Και θα καταλήξουν με κάποιο ρητό του Βίαντα του Πριηνέα, έναν από τους εφτά σοφούς της αρχαιότητας (6ος π.Χ. αιώνας): «οι πλείστοι των ανθρώπων κακοί είσιν», ρητό που δανείζονται και τα γνωμολόγια, οι βυζαντινές συλλογές αποφθεγμάτων.

Ρητό που θα ερμηνεύσουμε σε σχέση με δυο παρατηρήσεις. Η πρώτη, ανήκει στον Θεοδώρητο Κύρρου, που ισχυρίζεται ότι οι πράξεις των ανθρώπων, όπως και οι ατυχίες που τους βρίσκουν, δεν είναι φύσει κακές- γίνονται κακές, αν αποτιμηθούν ως τέτοιες.  Η δεύτερη προέρχεται από την πένα ενός μοναχού, του Ιωάννη Γεωργίδη, που, ερμηνεύοντας ένα ρητό του Ιωάννη Χρυσοστόμου, γράφει το 10ο αιώνα ότι η κακία στον άνθρωπο, όπως και η διατροφή και η πορνεία, συνιστούν παραβάσεις του νόμου (παρανομίαι).

Ποιοι είναι οι άνθρωποι που θεωρούνται κακοί ή κακοήθεις σ' ένα χωριό; Γιατί η χωρική κοινωνία, που υπήρξε πάντα «η πιο σημαντική κοινωνική και πολιτική ενότητα της αγροτικής Ελλάδος»  προβαίνει στην προσωρινή ή μόνιμη ηθική αποπομπή του μέλους της εκείνου που κρίνεται μη φυσιολογικό και κατά συνέπεια αντικοινωνικό, πράγμα το οποίο επισύρει την κατάκριση της λαϊκής συνείδησης (άνομος, ακοινώνητος);

Σ' αυτήν την προοπτική, θα ερευνήσουμε δύο κυρίως σειρές πηγών, τις συλλογές γνωμικών, θεωρούμενες σαν διδακτικά αποφθέγματα που πραγματοποιούν το καθολικό, μαζί με τα παραδείγματα που παρέχουν τα αγιολογικά κείμενα όπως αυτά έχουν κωδικοποιηθεί στα συναξάρια —αποδεδειγμένες απ' την παράδοση ιδέες των οποίων το νόημα παρακολούθησε τις εκάστοτε πολιτιστικές διακυμάνσεις— καθώς και τα δημοτικά τραγούδια, γνωστά το αργότερο από το 13ο αιώνα στο Βυζάντιο, φορείς της λαϊκής συλλογιστικής, που αναδέχεται πλήρως κάθε τους κρίση. Τα δύο αυτά μηνύματα, αλληλοδιορθωνόμενα αλληλοσυγκεραίνονται.

Ο πρώτος αποκλεισμός, ο πλέον σχολιαζόμενος στις πηγές και ο πιο επίμονος, είναι αυτός που αφορά τις σεξουαλικές παρεκτροπές. Συμπεριλαμβάνεται εδώ η μοιχεία σε όλες της τις παραλλαγές, η πορνεία, η ομοφυλοφιλία και όλες οι πράξεις που θεωρούνται διαστροφές αναφέρομαι παραδείγματος χάριν στο μοναχό εκείνον που μια πόρνη κουβαλούσε στους ώμους της ενώ μια άλλη του μαστίγωνε την πλάτη με ένα δερμάτινο λουρί, σύμφωνα με μια ψυχωφελή διήγηση του 7ου αιώνα. .

Γνωρίζουμε πόσο ο βιβλικός νομοθέτης ήταν ανηλεής για τη μοιχό. «Ου καλόν είναι τον άνθρωπον μόνον», εκτιμά ο Θεός Γιαχβέ στον Παράδεισο,  και διαβάζουμε στη Σοφία Σιράχ πως «ου ούκ εστίν γυνή, στενάζει πλανώμενος».  Παρ' όλη την υπεροχή της παρθενίας, τα ιερά κείμενα συνιστούν λοιπόν το γάμο στους χριστιανούς, προκειμένου να αποφύγουν την «τρίτη κατάσταση» που είναι η πορνεία. Ο κοινωνικός περίγυρος επεμβαίνει ευθύς μετά τον όρκο που ανταλλάσσουν οι δύο αρραβωνιασμένοι, για να τον συνοδεύσει με τις υλικές διαπραγματεύσεις μεταξύ των δύο οικογενειών: το αρχικό αυτό συμβόλαιο, όπως και ο επακολουθών γάμος, δεν μπορεί να ακυρωθεί δίχως να επικληθούν επιτακτικοί λόγοι. Υπενθυμίζουμε εδώ την κρίση που βρίσκουμε στο Δευτέρονόμιο, κώδικα ποινικών και θρησκευτικών νόμων που εν μέρει περιλαμβάνει την εκδοθείσα στην έρημο νομοθεσία. Έστω ένας σύζυγος που αποστρέφεται τη γυναίκα του, και για να την αποπέμψει ισχυρίζεται δημοσίως ότι δεν την βρήκε παρθένα.

 Στην περίπτωση αυτή, αν οι γονείς της μπορούν να παρουσιάσουν στη Γερουσία της πόλεως το ματωμένο σεντόνι, ο σύζυγος θα μαστιγωθεί, θα πληρώσει ένα σημαντικό πρόστιμο στους πεθερούς, που προσεβλήθηκαν από τη δυσφήμιση της κόρης τους, θα κρατήσει τη γυναίκα του, και δεν θα μπορέσει ποτέ πια να την διώξει. Αυτή η νομική θέση προϋποθέτει τον αποκλεισμό κάθε πιθανής σεξουαλικής σχέσης μεταξύ των αρραβωνιασμένων πριν από το γάμο, και η επίσημη αυτή πεποίθηση θα επιβιώσει. Ο νόμος της Παλαιάς Διαθήκης τιμωρούσε με θάνατο τον υπεύθυνο μοιχείας με ενύπανδρη γυναίκα, με τη γυναίκα του πατέρα του ή με τη μητέρα της συζύγου του. Εννοείται πως παρόμοιες παρεκτροπές, που θεωρούνται προϊόν φαλλικής εμμονής, προσβάλλουν την οικογενειακή και κατ' επέκταση και την κοινωνική τάξη. Γι' αυτό και η βιβλική νομοθεσία, με τη διαιώνιση της σ' όλη τη διάρκεια του μεσαίωνα, θα αποκλείσει τα εκ μοιχείας προερχόμενα τέκνα από κάθε δικαίωμα κληρονομιάς.

Η λαϊκή συνείδηση θα κατακρίνει το ίδιο αυστηρά την εκτροπή τόσο της συζευγμένης γυναίκας, όσο και του άνδρα. Παλιά τραγούδια μεσαιωνικής προέλευσης δίνουν κάποια ωμά παραδείγματα.

Σ' ένα απ' αυτά, η γυναίκα κάποιου τοπικού άρχοντα, που φεύγει για να καταταγεί στον αυτοκρατορικό στρατό, εκπορνεύεται- στην επιστροφή του ο σύζυγος, αφού πληροφορείται τα καθέκαστα, πηγαίνει στο σπίτι του μεταμφιεσμένος. Εκείνη τον αναγνωρίζει από το χλιμίντρισμα του αλόγου του. Θα τιμωρηθεί με αποκεφαλισμό. Ο σύζυγος, λέει το Τραγούδι τον Μαυριανον, ήταν άντρας ψηλός και όμορφος, γενναίος πολεμιστής, μα υστερούσε σε ερωτικές επιδόσεις στα μάτια της ξανθιάς συζύγου του, που ήταν πολύ πιο απαιτητική και «ανυπομονούσε να δει τον άντρα της να φεύγει». Η κοινότητα του χωριού δεν ανέχεται τις ορέξεις της και η γυναίκα καταδικάζεται για την απιστία της, που προσβάλλει τα δικαιώματα του συζύγου. Το πρόβλημα που αρχικά τέθηκε σε προσωπικούς όρους ρυθμίζεται εν τέλει στη δημόσια πλατεία: η άπιστη γυναίκα θα αποκεφαλιστεί από τον σύζυγο και το κεφάλι της θα συνθλίβει στο μύλο.

Αλλού, μια γυναίκα αγαπά τον αδερφό του άντρα της και τον προτρέπει να σκοτώσει τον αδερφό του, αφού πρώτα του ζητήσει το μοίρασμα της οικογενειακής περιουσίας που κατέχουν εξ αδιαιρέτου. Παρακινημένος, ο σύζυγος δέχεται να χωρίσει από τη γυναίκα του, αλλά ο εραστής γεμάτος τύψεις μεταστρέφεται και σκοτώνει την άπιστη γυναίκα. 

Εδώ ο οικογενειακός δεσμός στάθηκε πιο ισχυρός από το συζυγικό.

Ένα τελευταίο παράδειγμα: επιστρέφοντας απ' το σχολείο, ένα αγοράκι βρίσκει τη μητέρα του στην αγκαλιά ενός εραστή, ενώ ο πατέρας του λείπει στο κυνήγι- την απειλεί πως θα του το μαρτυρήσει, κι εκείνη το σκοτώνει με δόλο. Στην επιστροφή του συζύγου, η μητέρα του σερβίρει το συκώτι του παιδιού που έχει στο μεταξύ μαγειρέψει- αυτό όμως μιλά κι αποκαλύπτει και τη συζυγική απιστία και το φόνο του οποίου είναι υπεύθυνη. Αφού τη σκοτώσουν, το κεφάλι της θα συνθλίβει στο μύλο. Η δημόσια καταισχύνη που επιφυλάσσεται για την ανάξια σύζυγο εκφράζει συνάμα και το καθεστώς εξάρτησης στο οποίο η βυζαντινή κοινωνία περιορίζει τη γυναίκα. Καθεστώς του οποίου τα αποτελέσματα τα ανακαλύπτει πριν ακόμη παντρευτεί. Μια κοπέλα, κρυφά από τη μητέρα της, κόβει ένα τριαντάφυλλο απ' τον κήπο της για να το δώσει σ' ένα αγαπητικό που της προσφέρει δαχτυλίδι.

Βιάζει όμως έτσι την οικογενειακή ηθική, είναι μια «κακή γυναίκα». Η μητέρα, που βλέπει τη σκηνή, ενημερώνει τον πατέρα, τα αδέλφια και τα ξαδέλφια που τη δέρνουν μέχρι θανάτου.

Ο αγαπητικός, αντιθέτως, αν περάσει από δικαστήριο, καταδικάζεται σε κάποια υλική αποζημίωση. Οι γονείς μιας αποπλανημένης και εγκύου νέας κοπέλας μηνύουν τον υπεύθυνο. Ο νόμος τον υποχρεώνει να παντρευτεί το κορίτσι, αν συμφωνήσουν οι δύο οικογένειες. Αν όχι, υποχρεώνεται να καταβάλει  νομίσματα στους γονείς της και να τους αποδώσει το ήμισυ της περιουσίας του στην περίπτωση που είναι φτωχός, θα του ξυρίσουν το κεφάλι, θα τον μαστιγώσουν και θα τον διώξουν από το χωριό.  

Αποζημίωση ανεπαρκής για τη λαϊκή συνείδηση, που φαντάζεται μια κατάληξη διαφορετική, πάντα στο πνεύμα του ετεροχρονισμού μεταξύ της λόγιας παράδοσης —ας πούμε της αρχαίας παράδοσης που εξελίσσεται προσαρμοζόμενη— και της λαϊκής παράδοσης —ας πούμε εκείνης που εφαρμόζεται υπό την επιταγή του εθίμου και που μπορεί να μεταβάλλεται ως προς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Η αφήγηση λοιπόν συνεχίζεται ως εξής: η αποπλανηθείσα, όχι δίχως δισταγμούς, καταριέται τον εραστή της να πέσει από ψηλά και να τραυματιστεί θανάσιμα, έστω και αν χρειαστεί να φέρει η ίδια τα πανιά της προίκας της που θα σκουπίσουν το αίμα κι εκείνα ακόμα που θα χρησιμεύσουν σαν σάβανο.

 Η κατάρα της όντως πραγματοποιείται, κι ο νέος πεθαίνοντας της προσάπτει το ότι τον εξέθεσε στην κρίση του θεού αντί σ' εκείνη των ανθρώπων  πρόκειται εδώ για τον υπαινιγμό μιας πιθανής δίκης και των πενιχρών αποζημιώσεων που θα του επέβαλλε ένα ποινικό δικαστήριο.

Αντίθετα με τη μοιχαλίδα σύζυγο «στην οποία πρέπει κανείς να θυσιάσει όλη του τη ζωή», η πόρνη των Γραφών —λιγότερο επικίνδυνη, αφού το αντάλλαγμα που ζητά περιορίζεται σε χρήματα μόνο— θα σωθεί διά της πίστεως μαζί με όλους της τους συγγενείς και θα γίνει για τους Πατέρες εικόνα της Εκκλησίας.  Προεικόνιση της Μαρίας Μαγδαληνής του Ευαγγελίου, αλλά και μεγάλου αριθμού αγίων περιλαμβανομένων στα συναξάρια, πρώην πορνών που προάγονται στην τάξη των υποδειγμάτων. Ωστόσο η πόρνη παραμένει κατακριτέα για τη λαϊκή συνείδηση, αφού αποτελεί την προσωποποίηση των απαγορευμένων σεξουαλικών σχέσεων και την εκπόρνευση εκείνων που, κατά τον προφήτη Ιερεμία, ((ίπποι θηλυμανείς έγεννήθησαν, έκαστος επί την γυναίκα του πλησίον αυτού έχρεμέτιζον».  

Ο βίος του Θεοδώρου Συκεών εικονογραφεί εύγλωττα το μύθο: οι μοναχοί ενός επαρχιακού μοναστηριού που βρίσκεται σε έλλειψη ιερών σκευών στέλνουν να γυρέψουν στην πρωτεύουσα ένα δισκοπότηρο κι ένα δισκάριο από ασήμι. Τα δύο σκεύη, που φέρουν τη σφραγίδα της εγγύησης του πολύτιμου μετάλλου, χρησιμοποιούνται στη λειτουργία ευθύς αμέσως, αλλά γίνονται μαύρα με την επαφή του αγιασμένου άρτου και οίνου, ξαναβρίσκοντας το φυσικό τους χρώμα μόνο αν τοποθετηθούν παράμερα. Αφού ερωτηθεί για τα καθέκαστα ο αργυροχόος, αποκαλύπτεται ότι τα εν λόγω σκεύη είχαν άλλοτε χρησιμεύσει στο ατομικό πλύσιμο μιας πλούσιας πόρνης, και ως μιαρά αντικαθίστανται με τις φροντίδες του εμπόρου.

Αν η πορνεία και οι αναίσχυντες γυναίκες περιθωριοποιούνται και οι χώροι όπου εξασκούν το επάγγελμα τους καταφρονούνται, η ομοφυλοφιλία χλευάζεται εξίσου με την κτηνοβασία: «ος αν κοιμηθή μετά άρσενος κοίτην γυναικός, βδέλυγμα εποίησαν αμφότεροι- θανατούσθωσαν, ένοχοι εισίν»,  λέει η αγία Γραφή. Η κοινωνική κατακραυγή επιπίπτει κατ' αρχήν στον διαφθορέα νέων αγοριών, τον ασελγή δάσκαλο, για παράδειγμα, που θα αποπεμφθεί ντροπιασμένος από το σχολείο «δίκην ψωρίασης Αιγός», θα υπομείνει τους εμπαιγμούς και τους χλευασμούς όσων συναντά, ωστόσο, «όπως οι θεατρίνοι, οι μίμοι, οι χορευτές, οι γελωτοποιοί και όλος ο κόσμος του θεάματος» —που ανέκαθεν είχαν κακή φήμη και με τους οποίους πολλές φορές τον παρομοιάζουν— θα επιμείνει στην αξιόμεμπτη συμπεριφορά του, αν είναι κοινωνικά προστατευόμενος τουλάχιστον. 

Όντως, μονάχα η κρίση των προκρίτων μετράει, και ένας κακοήθης κληρικός δεν έχει τίποτα να φοβηθεί από την κριτική ενός ταβερνιάρη αν είναι, παραδείγματος χάριν, ο ανιψιός ενός ιεράρχη !

Για τους Βυζαντινούς, οι σεξουαλικές παρεκτροπές βρίσκονται στο κέντρο των ακολάστων πράξεων και ολοκληρώνουν τον πίνακα της διαφθοράς που σχεδιάζουν η μέθη, το υπερβολικό φαγοπότι, οι προκλητικοί χοροί, τα άσεμνα τραγούδια και συζητήσεις. Η κατάχρηση του κρασιού πνίγει τη λογική και η μέθη είναι η μητέρα κάθε υπερβολής αυτό είναι το πνεύμα του βιβλικού αποφθέγματος που διασχίζει όλο τον Μεσαίωνα. 

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ. ΟΙ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑΚΟΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ. 

ΙΔΡΥΜΑ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ-ΧΟΡΝ ΑΘΗΝΑ 1993