Δεν ζωγράφιζαν αγίους στα 1700 για τον φόβο των Τούρκων! Μόνο παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη | Αγία Μαρίνα Κισσού, Αν. Πήλιο

Ο π. Μιχαήλ Μιχάλαρος, εφημέριος τα τελευταία 20 χρόνια στον Ι.Ν. της Αγίας Μαρίνας στο χωριό Κισσός, μιλά για την εκκλησία με τη χαρακτηριστική πηλιορείτικη πέτρινη στέγη, η οποία χρονολογείται περίπου στο 1650

Βρεθήκαμε στο βουνό του Πηλίου στο καθηλωτικό δάσος από φλαμουριές, καστανιές και πλατάνια, που περιβάλλει το ορεινό χωριό Κισσός. Στην μέση του χωριού χτισμένος από το 1650, ο ναός της αγίας Μαρίνας με την χαρακτηριστική Πηλιορείτικη πέτρινη στέγη, όπου επί περίπου τέσσερις αιώνες τελείται η θεία λειτουργία. Η ιστορία θάβει συνήθως τα αδιάφορα γεγονότα στη σκόνη της αφάνειας, αλλά η εμπειρία βεβαιώνει ότι επιλέγει τους πρωταγωνιστές της και τους αναδεικνύει με περίτεχνη απλότητα.

Συναντήσαμε έναν ιεραπόστολο, τον π. Μιχαήλ Μιχάλαρο, εφημέριο για 20 χρόνια του ιερού ναού Αγίας Μαρίνας στον Κισσό. Ο ιερέας του δεν λείπει ποτέ από εκεί. Θα τον βρει κανείς στο εσωτερικό, ή έξω στις πεζούλες, ενίοτε στο προαύλιο να διαβάζει τις μελέτες του για την ιστορία της Εκκλησίας. Άλλοτε διηγείται με ενθουσιασμό στον κάθε προσκυνητή που θα ανάψει ένα κερί τον συμβολισμό των παμπάλαιων αγιογραφιών που κρύβουν για τον αδαή θυελλώδεις ιστορίες. Ο π. Μιχαήλ είναι εκεί για να τις ανασύρει από το σιωπηλό παρελθόν. Με διακριτικό δυναμισμό η πρεσβυτέρα του η Βασιλική παραστέκεται πνευματικά και ως παρουσία στο πολύπλευρο έργο του. Ο ίδιος θα μας καλοδεχτεί και θα μιλήσει:

«Σας καλωσορίζω στο χωριό μας. Είμαι πάντα εντυπωσιασμένος με το χωριό αυτό. Αν και άνθρωπος της πόλης, γεννήθηκα στο Βόλο εντούτοις έγινα ορεσίβιος και ζω με την πρεσβυτέρα μου εδώ, ενώ τα παιδιά μου είναι ήδη μεγάλα. Τώρα έχω και εγγόνια και γιο ιερέα, που χειροτονήθηκε από τον Σεβασμιότατο Δημητριάδος όπως και εγώ.

Πάτερ είναι ένας ιδιαίτερος ναός και πριν μπούμε στο εσωτερικό του βλέπουμε στο πλάι του ναού μια ζωγραφιά ενός λαϊκού θα λέγαμε ζωγράφου

Ναι, είναι του Παγώνη όλες αυτές οι τοιχογραφίες, είναι λαϊκός ζωγράφος ο Παγώνης και είναι ακριβώς η απεικόνιση του σουρεαλισμού, αν θέλετε, της αντίληψης δηλαδή που συλλαμβάνει ο ζωγράφος στη φαντασία του και την αποδίδει με τον τρόπο που θέλει. Εδώ είναι ο αρχάγγελος Μιχαήλ, διότι η πόρτα αυτή είναι η πόρτα από όπου έβγαζαν τους κεκοιμημένους, γιατί παλιότερα πίσω εδώ ήταν το κοιμητήριο. Ο αρχάγγελος Μιχαήλ ξέρουμε ότι είναι των ψυχών. Βλέπετε ότι όλο το σώμα είναι γεμάτο με πρόσωπα. Αυτό είναι όλη η θεολογία μας. Κρατάει η ψυχή την ταυτότητα του σώματος. Είναι η ζωή που δεν χάνεται. Ο άνθρωπος δεν επλάσθη εις απώλειαν αλλά εις ζωήν αιώνιον. Μπορεί να φαίνεται πως πεθαίνει βιολογικά αλλά η ψυχή βαστά την ταυτότητα του σώματος για να ενωθεί πάλι μαζί του στην ανάσταση των νεκρών. Αυτή είναι άλλωστε η ελπίδα μας και το κέντρο της πίστης μας.

Στη μέση είναι η αγία Μαρίνα μαζί με το μεγαλυνάριο της αγίας. Δεξιά είναι κι ο αρχάγγελος Γαβριήλ.

Η εκκλησία από πότε χρονολογείται;

Από το 1650. Δεν μπορούμε να το προσδιορίσουμε επακριβώς. Λέμε για το 1650 διότι κατά την έρευνα που έκανα στο πλαίσιο της διπλωματικής μου εργασίας, βρήκα μια σφραγίδα η οποία έλεγε ότι τα κομμάτια του τέμπλου αυτού είναι της αγίας Μαρίνας Κισσού, 1650. Γιατί η αρχαιολογική υπηρεσία το προσέγγιζε γύρω στο 1745, ως χρονολογία κτίσεως του ναού. Αυτό μάλλον ήταν μια χρονολογία ανακαίνισης του ναού. Και επιβεβαιώθηκε αυτή η σφραγίδα διότι μέσα στο ιερό βρήκαμε τοιχογραφίες του 17^ου αιώνα. 1600 με 1700. Η σφραγίδα δόθηκε σε έναν τυπογράφο για να πάρουμε περισσότερες πληροφορίες, αλλά αυτός την κράτησε, ήταν σιδερένια, έδωσε στους ανθρώπους εδώ μια άλλη, καινούργια και χάθηκε η γνήσια. Λυπήθηκα διότι αγαπώ πολύ τον ναό.

Για μένα και την πρεσβυτέρα έχει μοναδική αξία στη ζωή μας. Είμαστε μάλιστα τώρα πολύ ευτυχισμένοι διότι ο ναός εντάσσεται πλέον σε πρόγραμμα ΕΣΠΑ έτσι ώστε να γίνουν οι στερεώσεις των τοιχογραφιών, γιατί έχουμε μεγάλα προβλήματα και με τη σκεπή. Είναι αλήθεια ότι η κ. Μενδώνη έδειξε ιδιαίτερο προσωπικό ενδιαφέρον για την αγία Μαρίνα. Είναι άλλωστε ένα μνημείο της περιοχής. Τα μνημεία ανήκουν άλλωστε σε όλους τους Έλληνες.

Πείτε μας και για το μοναδικό αυτό τέμπλο

Το τέμπλο κατασκευάστηκε γύρω στο 1700 με 1720. Το μόνο ακριβές στοιχείο είναι αυτό που γράφει επάνω το βόρειο παραπόρτιο ότι εχρυσώθη το τέμπλο αυτό το 1793. Και επειδή η παράδοση γράφει και ένας λαογράφος της περιοχής μας, ο Κίτσος Μακρής, αναφέρει ότι χρειάστηκαν 60 χρόνια και σίγουρα δεν θα πρόλαβε να το φτιάξει ένας αλλά θα χρειάστηκαν δύο γενιές. Στοιχεία για τα ονόματα των καλλιτεχνών δεν υπάρχουν. Δυστυχώς οι άνθρωποι δεν ήταν γνώστες της αξίας των αρχείων και πολλά καταστράφηκαν. Το τέμπλο είναι όλο χειροποίητο, είναι χρυσός, φύλλα χρυσού.

Το τέμπλο, τα μπουλούκια και ο συνδυασμός της λαϊκής έκφρασης με τη θεολογία

Είναι πολύ πιθανό πάντως, όπως ξέρουμε και από πολλές άλλες περιπτώσεις, ότι ένας καλλιτέχνης μπορεί να αφιέρωσε όλη του τη ζωή στην κατασκευή ενός τέμπλου

Ασφαλώς, δε γινόταν αλλιώς. Εδώ έρχονταν τα λεγόμενα μπουλούκια. Ο Παγώνης είναι ένα παιδί γεννημένο εδώ στη Δράκεια του Πηλίου, γι΄ αυτό και έχει κάνει πολλά έργα. Οι καλλιτέχνες λοιπόν έρχονταν εδώ, δεν έφευγαν, ό,τι έκαναν το έκαναν με αγάπη, έκαναν οικογένειες εδώ και μένανε μόνιμα στην περιοχή. Δεν έγραφαν το επίθετό τους, αλλά το όνομα και το όνομα του πατέρα. Παγώνης του Κωνσταντή.

Οι αγιογραφίες, είναι λαϊκού ζωγράφου λοιπόν, δεν είναι βυζαντινής τεχνοτροπίας…

Ασφαλώς, οι ζωγράφοι δεν ξέρουμε καν αν σπούδασαν κάπου. Πέτυχε πάντως τον συνδυασμό της λαϊκής έκφρασης με τη θεολογία. Βλέπεις εδώ τη μέλλουσα Κρίση και λες τι είναι αυτό; Είναι ο κλαυθμός και ο βρυγμός των οδόντων. Και αυτά που είναι στο στόμα είναι οι σάλπιγγες, η Πέμπτη και η έκτη σάλπιγγα που αναφέρει ο Ιωάννης στην Αποκάλυψη. Κι όλο αυτό είναι μέσα σε μια περγαμηνή. Το λέει δηλαδή η Γραφή.

Το εντυπωσιακό είναι ότι ο αγιογράφος είχε τις πηγές του και ήξερε πού θα μπει το καθένα

Οι πηγές αναφέρουν ότι οι άνθρωποι αυτοί διάβαζαν, δεν έπαιρναν το πινέλο και άρχιζαν να ζωγραφίζουν. Διάβαζαν, καταλάβαιναν τι ακριβώς έλεγε το κείμενο, σκέφτονταν, ταξίδευαν με το μυαλό τους και έκαναν ό,τι έκαναν με την προσωπική τους δεξιοτεχνία. Δε χρειάζονταν να σπουδάσει. Βέβαια υπήρχαν και τα λεγόμενα ανθίβολα. Τα οποία ήταν αντίγραφα. Όπως οι γυναίκες κάνοντας ένα κέντημα πήγαιναν στα μαγαζιά και έπαιρναν τα σχέδια. Και πάνω σε αυτά κεντούσαν.

Οι ζωγράφοι λοιπόν αυτοί είχαν αυτά τα σχέδια, οι καλοί ζωγράφοι μάλιστα είχαν πολλά σχέδια και διάλεγε ο πελάτης. Τότε δε ζωγράφιζαν μεμονωμένους αγίους, αλλά έκαναν θεματικές ενότητες. Υπήρχε ο φόβος της Τουρκοκρατίας και οι μουσουλμάνοι θα κατέστρεφαν τους Αγίους, ενώ τα θέματα της παλαιάς Διαθήκης τους ήταν γνωστά και σεβαστά καθότι έχουν πάρει στη θρησκεία τους στοιχεία από αυτή. Από ό,τι βλέπετε εδώ υπάρχουν θέματα μεγάλα. Και του ευαγγελίου και της Καινής Διαθήκης και από την Παλαιά Διαθήκη. Θέματα τα οποία στη συνέχεια οι άνθρωποι εδώ τα ανέλυαν. Να το κρυφό σχολειό αν θέλετε… Μέσα από την εικόνα λοιπόν ο παπάς δίδασκε τη θεολογία.

Όσα απεικονίζουν οι τρούλοι και οι μικρές καρέκλες

Είναι σπάνια θέματα πάντως, σε σχέση με όσα ξέρουμε στους συνηθισμένους αγιογραφικούς κύκλους…

Ναι, τώρα είναι διαφορετικά τα αγιογραφικά θέματα. Είναι όμως αναγνωρίσιμα, δεν είναι άγνωστα. Βλέπουμε τον αποκεφαλισμό του Προδρόμου και ακριβώς από κάτω τον πατέρα του τον Ζαχαρία, βλέπουμε τον Θεό πατέρα που ζωγραφίζεται, με μια μικρή παράβαση θα λέγαμε, σαν γέρος για να δειχτεί η σοφία του, οι ευαγγελιστές κλπ. Βλέπουμε την επίγεια ζωή του Κυρίου, έχει την άμπελο, και μετά στον τρούλο τη ζωή μετά θάνατον. Ο πρώτος τρούλος είναι ο Θεός πατέρας, όπως είπαμε, ο δεύτερος τρούλος είναι ο Παντοκράτορας, ο Χριστός, και στη θέση του θρόνου έχει την αγία Τράπεζα. Έχει το μαρτύριο του Κυρίου, τη λόγχη και τον σταυρό. Και ο τρίτος τρούλος έχει την Παναγία εν μέσω φλογών, από τη φλεγομένη και μη καιομένη βάτο…

Ο τέταρτος τρούλος απεικονίζει την αγία Μαρίνα. Αφιερωμένος στον ναό. Και δείχνει εδώ και το μαρτύριο της αγίας. Η αγία Μαρίνα κοιτά προς τον Χριστό και είναι η μοναδική εικόνα στους τέσσερις τρούλους που κοιτά ανάποδα (προς το ιερό), ώστε να αποχαιρετά το εκκλησίασμα στο έβγα του από τον ναό. Βλέπουμε ακόμα τον άνθρωπο που κρίνει και δεν βλέπει τη δοκό που έχει στο δικό του μάτι, ενώ προσπαθεί να βγάλει την ακίδα από το μάτι του αδελφού του.

Βλέπουμε την παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου, που ανέβηκαν και οι δυο να προσευχηθούν και είπαν μάλιστα αλήθειες. Δεν έλεγε ψέματα ο Φαρισαίος. Αλλά ούτε κι ο Τελώνης. Ο Θεός γιατί ακούει τον Τελώνη; Γιατί μίλησε τη γλώσσα του Θεού. Ο Θεός ακούει μια γλώσσα. Τη γλώσσα της καρδιάς και της ταπείνωσης. Ο Φαρισαίος είχε δίκιο. Και νήστευε και ελεημοσύνη έκανε, αλλά πετούσε και μιλούσε με υπερηφάνεια. Δεν είμαι σαν κι αυτόν… Κι ο Θεός δεν άκουγε αυτόν τον λόγο. Και ο Χριστός λέει ότι δικαιώθηκε ο Τελώνης. Ακριβώς από κάτω εικονίζεται ο δίκαιος Ενώχ. Δεν είναι καθόλου άσχετα λοιπόν τα δύο εικονογραφικά θέματα.

Να μας εξηγήσετε την ύπαρξη των μικρών καρεκλών

Τα καρεκλάκια αυτά είναι αντιγραφή μιας επίσκεψης που είχαμε κάνει με τον Σεβασμιότατο κ. Ιγνάτιο στην Ευαγγελίστρια Πειραιώς όπου είδαμε καρεκλάκια. Μου φάνηκε καλό για να μην κρύβονται πίσω από τους μεγάλους τα παιδάκια, να υπάρχουν αυτά τα καρεκλάκια για να κάθονται μπροστά και να βλέπουν. Στην αρχή ήταν σκαμπουδάκια χωρίς πλάτη και τα παιδιά έπαιζαν πέφτοντας το ένα πάνω στο άλλο σαν ντόμινο. Έτσι αναγκαστήκαμε και παραγγείλαμε με πλάτη. Η Ιφιγένεια μάλιστα ένα μικρό κορίτσι βάζει την κούκλα της στο διπλανό καρεκλάκι και της κάνει νόημα “σουτ” για να είναι σιωπηλή.

Στο βιβλίο των αναμνήσεων μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι επιφανείς επισκέπτες έχουν περάσει από εδώ και άφησαν ειλικρινείς γραπτές ευχαριστίες. Ο Π. Μιχαήλ ασυναίσθητα αποχαιρετώντας μας στάθηκε κάτω από τον τελευταίο τρούλο που έχει την αγία Μαρίνα στραμμένη στον επισκέπτη να τον ξεπροβοδίζει. Μαζί οι δυο οικοδεσπότες του ναού μας ευλογούσαν, η μια από τον Ουρανό, ο άλλος από την γη.

____________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ 09.09.2020

Δείτε τη συνέντευξη: https://youtu.be/Hj3FLr9uHyQ