Ο διερμηνέας μοναχός, αυτόπτης μάρτυρας της εκκλησιαστικής ιστορίας | Σωτήρης Κόλλιας

Ο διδάκτωρ Θεολογίας του ΕΚΠΑ Σωτήρης Κόλλιας μιλά για τον ηγούμενο της Ορθόδοξης μονής των Κασούλων στο Ότραντο της Απουλίας Νικόλαο εξ Υδρούντος και για το –ανέκδοτο ακόμα- αυτόγραφο χειρόγραφό του (13^ος αι.) που εντόπισε στην Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού

Μια πρωτότυπη προσέγγιση στα αντιμαχόμενα σημεία μεταξύ Ορθοδόξων και Λατίνων

Δεν είναι όλοι οι άνθρωποι του πνεύματος σε θέση να αγγίξουν τις μεταφυσικές ανησυχίες των ανθρώπων κάθε εποχής. Υπάρχουν κάποιοι που εκ φύσεως αντέχουν να διαλύουν τις συγχύσεις που δημιουργούνται. Μελετούν, αγωνιούν και διδάσκουν. Είναι ευχής έργο να μην λησμονούνται στην πάροδο των αιώνων τα λαμπερά μυαλά που επέμειναν στη διάσωση του ανθρωπισμού από τα ναυάγια λανθασμένων βεβαιοτήτων. Ο μοναχός Νικόλαος εξ Υδρούντος ήταν μια προσωπικότητα με τα παραπάνω χαρακτηριστικά.

Magna Grecia

Ο Διδάκτωρ Θεολογίας του Ε.Κ.Π.Α. Σωτήριος Κόλλιας μας μίλησε για την έρευνά του σχετικά με τον ηγούμενο της Ορθόδοξης μονής των Κασούλων στο Ότραντο της Απουλίας και εκκλησιαστικό συγγραφέα Νικόλαο εξ Υδρούντος (1150-1235). Η διδασκαλία του σημαντικού αυτού ανθρώπου προέρχεται από αυτόγραφο χειρόγραφο του 13ου αιώνα που ακόμη δεν έχει εκδοθεί και το οποίο ο κ. Κόλλιας εντόπισε στην Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού. Και βεβαίως εντοπίζει στην έρευνά του και παρουσιάζει τα σημαντικότερα αντιμαχόμενα σημεία μεταξύ της Ορθοδόξου Εκκλησίας και των Λατίνων, δίνοντας ένα ακόμη εφόδιο στη θεολογική μας γραμματεία για την ενίσχυση των αληθειών της ορθόδοξης πίστης μας.

Μας ανέφερε ότι του κέντρισε το ενδιαφέρον η μορφή του ηγούμενου Νικόλαου εξ Υδρούντος και μας είπε χαρακτηριστικά:

«Στον πρώτο μέρος της έρευνάς μου που δημοσιεύτηκε στον Α΄ τόμο με τίτλο «Λατίνοι και Ορθόδοξοι στη Magna Graecia του 13^ου αιώνα» (Γρηγόρης 2017) εκθέσαμε αναλυτικά τα σημαντικότερα στοιχεία της ζωής του και διατρέξαμε το ιστορικοπολιτικό πλαίσιο της “Μεγάλης Ελλάδος”. Να σημειώσουμε ότι η εποχή και ο τόπος στον οποίο έζησε ο μοναχός Νικόλαος χαρακτηρίζονται από σημαντικές μεταβολές που επηρέασαν το ιστορικό γίγνεσθαι των μεταγενέστερων αιώνων: Δ´ Σταυροφορία (1204), άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Δυτικούς, επιβολή του παπισμού στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ιταλίας, καθιέρωση της Ουνίας, αρχικές συζητήσεις για την ένωση των Εκκλησιών στην Κωνσταντινούπολη.

«Τα τρία Συντάγματα»

Συμμετέχοντας ο Νικόλαος ο ίδιος ως διερμηνέας των Λατίνων στις συνόδους στην πρωτεύουσα καθίσταται αυτόπτης μάρτυρας και τα έργα του αποτελούν πηγές για τους ερευνητές. Καρπός, λοιπόν, των ταξιδιών του στην Ανατολή είναι οι τρεις πραγματείες κατά Λατίνων και τα «Τρία Συντάγματα». Αυτά τα κείμενα συνέβαλαν πολύ στη διάδοση της Ορθοδόξου ανατολικής επιχειρηματολογίας στη Δύση, καθώς είναι γραμμένα στα ελληνικά και στα λατινικά. Η διδασκαλία του βρίσκεται σε αυτόγραφο χειρόγραφο του 13ου αιώνα, ανέκδοτο και το οποίο εντόπισα στην Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού. Και εκεί μαρτυρούνται τα σημαντικότερα αντιμαχόμενα σημεία μεταξύ της Ορθοδόξου Εκκλησίας και των Λατίνων, προσφέροντας ένα επιπλέον εφόδιο στη θεολογική γραμματεία για την ενίσχυση των αληθειών της ορθοδόξου πίστης. Πρόκειται, συνεπώς, για πρωτότυπη διδασκαλία μέσα από ανέκδοτα χειρόγραφα στα αντιμαχόμενα σημεία μεταξύ Ορθοδόξων και Λατίνων, όπως: η εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος (Filioque), η χρήση ένζυμου ή άζυμου άρτου κατά την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας, η νηστεία του Σαββάτου, η τέλεση τέλειας Θείας Λειτουργίας τη Μ. Τεσσαρακοστή, η υποχρεωτική αγαμία του κλήρου στη λατινική παράδοση, τα γένια των κληρικών, η τιμή των ιερών εικόνων, η είσοδος των γυναικών στο ιερό θυσιαστήριο κ.ά.».

Η Δυτική εκκλησία και ο γάμος των κληρικών

Ρωτήσαμε τον κ. Κόλλια να μας διευκρινίσει γιατί η Δυτική εκκλησία έχει ταχθεί κατά του γάμου των κληρικών; Μας εξήγησε ότι

«Ήδη από τον 4^ο αιώνα, σταδιακά διαφοροποιήθηκαν οι δύο Εκκλησίες, Ανατολής και Δύσης, στο θέμα αυτό. Η μεν ανατολική Εκκλησία διατήρησε την ελευθερία επιλογής, με μόνη εξαίρεση την αγαμία των επισκόπων της, διότι αφ’ ενός αυτοί παραδοσιακά προέρχονταν από τους κόλπους του μοναχισμού και είχαν αποφασίσει ούτως ή άλλως να ακολουθήσουν τον παρθενικό βίο, και αφ’ ετέρου, διότι τα αυξημένα πνευματικά και ποιμαντικά καθήκοντά τους δεν θα τους επέτρεπαν να αφοσιωθούν στην οικογένειά τους. Η δε δυτική παράδοση επέβαλε υποχρεωτική αγαμία σε όλες τις τάξεις του κλήρου στηρίζοντας τη συνήθεια αυτή στο χωρίο του Αποστόλου Παύλου, ο οποίος αναφέρει: «Θέλω να είστε ελεύθεροι από φροντίδες, ο άγαμος φροντίζει μόνο το έργο του Κυρίου, ενώ ο έγγαμος φροντίζει πώς να αρέσει στη γυναίκα του» (Α΄ Κορ. 7, 32-33). Ουδέποτε όμως ο Απόστολος δεν προτείνει γενική και υποχρεωτική αγαμία. Πόσο μάλλον, όταν ο ίδιος συμβουλεύει τους διακόνους, τους πρεσβυτέρους και τους επισκόπους (οι οποίοι υπήρξαν έγγαμοι στην αρχαία Εκκλησία) να διάγουν έντιμο βίο με τις συζύγους τους.

Στην ερώτησή μας γιατί οι Ρωμαιοκαθολικοί κληρικοί δεν φέρουν γένιο ενώ οι Ορθόδοξοι είναι υποχρεωμένοι, ο Σωτήρης Κόλλιας μάς απάντησε:

«Οι Ορθόδοξοι τηρούμε την Ιουδαϊκή παράδοση περί γενίων σύμφωνα με την ειδική ιερατική διάταξη: “τήν ὄψιν τοῦ πώγωνος οὐ ξυρήσονται” (Λευϊτ. 21, 5). Στην ανατολική Εκκλησία επικράτησε η συνήθεια της διατηρήσεως του γενίου των κληρικών, σύμφωνα βεβαίως και με το πρότυπο του Χριστού και των Αποστόλων. Στον δυτικό κλήρο όμως δεν τηρήθηκε σταθερή στάση απέναντι στο θέμα αυτό. Κατά τα πρώτα χρόνια της συμπορεύσεως του χριστιανισμού η παράδοση υπήρξε κοινή. Γνωρίζουμε από τις εικονογραφίες παπών ότι αυτοί έφεραν γένιο.

Οι πρώτες αντιδράσεις για τη διατήρηση του γενιού και η ιερότητα των εικόνων

Κατά τον 8^ο αιώνα όμως άρχισαν οι πρώτες αντιδράσεις κατά της διατηρήσεως γενίου στον κλήρο. Και λίγο αργότερα κατά τον 12^ο αιώνα η δυτική εκκλησία τάχθηκε οριστικά κατά της διατηρήσεως του γενίου με την εξής επιχειρηματολογία: Τα γένια πρέπει να κόβονται σε ανάμνηση του μαρτυρικού θανάτου του Αποστόλου Πέτρου, ο οποίος πριν σταυρωθεί υπέστη από τους Ρωμαίους το εξευτελιστικό κόψιμο των γενίων του. Και επειδή οι Λατίνοι πιστεύουν ότι ο Πέτρος υπήρξε ο πρώτος επίσκοπος Ρώμης, τουτέστιν και κάθε πάπας καθίσταται αυτομάτως και διάδοχός του, έτσι θεωρούν ότι είναι αναγκαίο να ακολουθήσουν καθ’ όλα τα βήματα του Αποστόλου προκειμένου να τηρήσουν ορθά την πίστη.

Αγιότητα

Τέλος, θεωρήσαμε καλό να μας εξηγήσει γιατί οι Ρωμαιοκαθολικοί δεν τιμούν τις ιερές εικόνες στους ναούς τους και μας απάντησε ότι

«αν και η Εκκλησία μας με την Ζ΄ Οικουμενική σύνοδο (787) έχει αποφανθεί υπέρ της τιμής των ιερών εικόνων, οι Λατίνοι δεν αναγνώρισαν τη σύνοδο. Μόλις έγιναν γνωστές στο Φραγκικό κράτος του Καρλομάγνου οι αποφάσεις της συνόδου, αυτός συγκάλεσε σύνοδο στη Φρανκφούρτη το 794, στην οποία συμμετείχαν παπικοί αντιπρόσωποι. Η σύνοδος αυτή απέρριψε τις αποφάσεις της Ζ΄ Οικουμενικής συνόδου περί της ιερότητας των εικόνων και υποστήριξε ότι αυτές αποτελούν απλό διάκοσμο των ναών. Έτσι οι καλλιτέχνες της Δύσης χρησιμοποιούσαν ανθρώπινα μοντέλα για να ζωγραφίσουν ένα ιερό πρόσωπο (Αναγέννηση), καθώς δεν τους ενδιέφερε η θεολογική και πνευματική σημασία της εικόνας και θεωρούσαν ότι αυτές πρέπει να έχουν όμορφα πρόσωπα για να αγάλλονται κυρίως οι αισθήσεις μας. Με αυτόν τον τρόπο όμως καταστρατηγείται ο εικονικός θεσμός, ο οποίος μέσα στην ορθόδοξη προοπτική του, εκφράζει το σωστικό έργο της Εκκλησίας, αφού έχει, ως πυλωτικό κεφάλαιό του, το πρόσωπο του Χριστού. Οι ιερές εικόνες έχουν ως σκοπό να μας θυμίζουν την αγιότητα των εικονιζόμενων προσώπων και να μας βοηθήσουν να αναχθούμε νοερά και πνευματικά στα ουράνια πρωτότυπά τους με απώτερο σκοπό να ομοιάσουμε στα έργα και τη θεάρεστη βιοτή τους.»

Για το δόγμα και τη λατρεία

Το β΄μέρος της έρευνάς του ο κ. Κόλλιας το έχει δημοσιεύσει στο νέο του βιβλίο με τίτλο «Για το Δόγμα και τη Λατρεία...» που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Γρηγόρη. Είναι σημαντικό σήμερα να θυμόμαστε τα δόγματα της Εκκλησίας μας με όποιο τρόπο μπορούμε, κι ας μην είμαστε σπουδαγμένοι θεολόγοι. Τα δόγματα δεν είναι απλές θεωρίες. Δεν βασίζονται σε ψυχολογικές και μυστικιστικές συμβουλές. Συγκροτούν μια αξιοπρέπεια μεταφυσική, που καλείται ασφαλώς να γίνει βίωμα εντός της εκκλησίας και που δίνει βάσεις στον χριστιανό όλων των εποχών.

____________

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 13.05.2020