Από τις εκκλησίες της Τραπεζούντας γλίτωσε μονάχα μία! | Θωμαΐς Κιζιρίδου

Οι περισσότεροι ναοί που χτίστηκαν κάποτε στον Πόντο έγιναν τζαμιά. Τα έφερε έτσι η Ιστορία και τα στασίδια ερήμωσαν, τα ψαλτήρια σώπασαν. Είναι η ίδια ιστορία με το Ναό της Αγια-Σοφιάς στην Πόλη

Σήμερα όπως εδώ και χιλιετίες χτίζονται ναοί για να δοξάζουμε τον Δημιουργό αλλά και ν’ ανακουφίζουμε τον πόνο της καρδιάς μας, εμείς οι χριστιανοί ψάχνοντας μια έστω μικρή κατανόηση της ζωής μέσω του αγίου πνεύματος, όπως εύχεται για όλους τους ανθρώπους ο άγιος Σιλουανός. Είναι ο ίδιος πόνος από την αρχή της μεταπτωτικής μας ταλαιπωρίας. Κάποτε οι προγονοί μας έκτισαν ναούς στον Πόντο, προσευχήθηκαν λειτουργήθηκαν, βαπτίστηκαν και κηδεύτηκαν. Τα έφερε έτσι η ιστορία και οι πρόγονοι εκδιώχθηκαν. Ερήμωσαν τα στασίδια. Τα ψαλτήρια σώπασαν και οι ιερείς δεν ευλογούν από την ωραία Πύλη. Οι περισσότερες Εκκλησιές μας έγιναν τζαμιά. Είναι η ίδια ιστορία με τον ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Τι έμεινε από τις εκκλησιές της Τραπεζούντας του Πόντου;

Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (Aya Sofya Muzesi)

Με τη βοήθεια της Πόντιας δημοσιογράφου Θωμαΐδος Κιζιρίδου και της επιτόπιας έρευνάς της θα αφιερώσουμε τις παρακάτω γραμμές στην εντυπωσιακή ύπαρξη από τα θεμέλια μέχρι την ερείπωση των Ορθοδόξων ναών που μιλούν εκκωφαντικά μέσα από την ταπεινή τους σιωπή.

Η Αγία Σοφία Τραπεζούντας είναι ένας ναός με εξέχουσα θέση τόσο ανάμεσα στα μνημεία της Τραπεζούντας και του Πόντου, όσο και ανάμεσα στα βυζαντινά μνημεία ευρύτερα. Αναμφισβήτητα, αποτελεί ένα μνημείο συνυφασμένο, από την ίδρυσή του, με την τοπική αυτοκρατορική δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών. Ο ναός της Αγίας Σοφίας βρίσκεται στην παραλία της πόλης, δυτικά του φρουρίου των Μεγαλοκομνηνών και υπολογίζεται ότι χτίστηκε γύρω στα 1250 από τον αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Μανουήλ Α΄. Πρόκειται για ναό σταυροειδή με τρούλο, χτισμένο σύμφωνα με το σχέδιο της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως σε μικρότερο μέγεθος. Το κύριο χαρακτηριστικό της τοιχοδομίας του είναι οι πλατιές ζώνες από πελεκητές πέτρες, που διαδέχονταν στενότερες ζώνες σε κανονικά διαστήματα. Εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες στόλιζαν το ναό, καθώς κι ένα θαυμάσιο μωσαϊκό δάπεδο, που το κέντρο του παρίστανε αετό που πιάνει λαγό κι έγινε σε ανάμνηση της μεγάλης νίκης του αυτοκράτορα Ανδρόνικου του Α΄ του Γιδού (1222-1235) εναντίον του Μελίκ, σουλτάνου του Ικονίου.

Αποθήκη & Νοσοκομείο

Ο ναός της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντας υπήρξε σημαντικό μνημείο αρχιτεκτονικής, γλυπτικής και ζωγραφικής. Δίπλα στο ναό υπήρχε ομώνυμο μοναστήρι, που χρησιμοποιούταν για την ταφή των λαϊκών. Ο ναός και το μοναστήρι ήταν αφιερωμένα στη Σοφία ή τον Λόγο του Θεού, δηλαδή στον Ιησού Χριστό, γι' αυτό και το μοναστήρι ονομαζόταν και μονή του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και πανηγύριζε 6 Αυγούστου.

Σε τζαμί μετατράπηκε περί τα μέσα του 16ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη, αλλά και ως προσωρινό νοσοκομείο. Τις εργασίες αποκατάστασης του ναού ανέλαβαν το 1955 Βρετανοί αρχαιολόγοι, οι οποίοι αποκάλυψαν τις εκπληκτικές αγιογραφίες του 13ου αιώνα, που ανήκουν στη μεγάλη βυζαντινή τέχνη της πρώιμης Παλαιολόγειας αναγέννησης. Πενήντα πέντε βιβλικές σκηνές, που πάνω από 400 χρόνια έμεναν κρυμμένες κάτω από επίχρισμα ασβέστη, ήρθαν στο φως.

Ακόμη, τα γλυπτά που κοσμούν τα πρόπυλα του ναού συνθέτουν άλλο ένα μοναδικό καλλιτεχνικό σύνολο. Στη γλυπτή διακόσμηση της Αγίας Σοφίας συνυπάρχουν οι εικονογραφικές παραδόσεις της Συρίας και του Καυκάσου με μοτίβα και τεχνικές του ευρύτερου ανατολικού χώρου, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις δεν αποκλείεται να υπάρχει έμμεση κωνσταντινουπολίτικη επίδραση.

Ενδιαφέρουσα μαρτυρία

Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα μαρτυρία που αφορά τις σχέσεις των διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων στην περιοχή, η οποία εμπλουτίζει τις γνώσεις μας για το ναό της Αγίας Σοφίας και ταυτόχρονα καταδεικνύει τον κεντρικό και πολυδιάστατο ρόλο της πόλης της Τραπεζούντας.

Η Αγία Σοφία λειτουργούσε από το 1961 ως μουσείο. Πρόσφατα, τον Ιούλιο του 2013, η δικαιοδοσία του ναού μεταβιβάστηκε με δικαστική απόφαση από το υπουργείο Τουρισμού στη Γενική Διεύθυνση Βακουφίων, που με τη σειρά της αποφάσισε την επαναλειτουργία του ως τζαμί, έπειτα περίπου από μισό αιώνα.

Χωρισμένη στα δύο

Έτσι, σήμερα ο ναός είναι χωρισμένος στα δύο. Ο κυρίως ναός έχει μετατραπεί σε τζαμί, όπου έχει καλυφθεί ο θόλος και το Άγιο Βήμα, ενώ τα κλίτη του ναού λειτουργούν ως μουσείο όπου μπορεί κάποιος να δει τις αγιογραφίες. Το Επιμελητήριο, όμως, Αρχιτεκτόνων Τραπεζούντας ζητά η Αγία Σοφία να λειτουργεί μόνο ως μουσείο και όχι ως τζαμί και οι επισκέπτες να μπορούν να βλέπουν τις αγιογραφίες και άλλα αριστουργήματα της ορθόδοξης εκκλησιαστικής τέχνης. Απ’ ό,τι φαίνεται το αίτημα των αρχιτεκτόνων δικαιώθηκε. Αναμένουμε να εφαρμοστεί.

Οι κρυφές και με ρίσκο περιηγήσεις στην Τραπεζούντα της Θωμαΐδος Κιζιρίδου, με έναν φιλότιμο ντόπιο ξεναγό, όχι μόνο περιγράφουν πολλά που ήδη τεκμαίρονται από τις έρευνες των αρχαιολόγων αλλά προσφέρουν νέες σημαντικές λεπτομέρειες σχετικά με την ανέντιμη τιμωρία στους ολόδικούς μας λειτουργικούς χώρους.

ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ (Yeni Cuma Camii)

Ο ναός του πολιούχου Αγίου Ευγενίου έγινε τζαμί της Νέας Παρασκευής. Εκεί προσευχήθηκε πρώτη φορά ο Πορθητής.

Ο μεγαλομάρτυρας Άγιος Ευγένιος γεννήθηκε στην Τραπεζούντα και μαρτύρησε με αποκεφαλισμό στα χρόνια του αυτοκράτορα Διοκλητιανού το 292 μ.Χ. Το αίμα του Ευγενίου επισφράγισε τον θρίαμβο του χριστιανισμού στον Πόντο κατά της ειδωλολατρίας. Ανακηρύχθηκε από τον Αλέξιο Α΄ Μεγάλο Κομνηνό πολιούχος της Τραπεζούντας και χτίστηκε ο μεγαλοπρεπής ναός του. Μαζί με τον ναό της Παναγίας Χρυσοκεφάλου αποτελούσε το κέντρο της εκκλησιαστικής, εθνικής και πολιτικής ζωής της πόλης. Όταν η Τραπεζούντα καταλήφθηκε από τους Τούρκους, ο Πορθητής αμέσως μετέτρεψε τον ναό σε τζαμί με το όνομα Yeni Cuma Camii, δηλαδή τζαμί της νέας Παρασκευής, γιατί εκεί προσευχήθηκε για πρώτη φορά. Η δυτική είσοδος του ναού πρέπει να είχε νάρθηκα μπροστά της, αλλά καταστράφηκε από τους Τούρκους και αφού φράχτηκε μετατράπηκε σε παράθυρο. Στον ναό φυλάσσονταν τα λείψανα του Αγίου Ευγενίου και των συναθλητών του. Ο ναός πανηγύριζε δύο φορές το χρόνο, 21 Ιανουαρίου, εορτή του μαρτυρίου του Αγίου και 24 Ιουνίου εορτή των γενεθλίων του. Ο ναός ήταν ονομαστός σ' όλη την Ανατολή. Το πρώτο μισό του 11ου αι. ήρθε προσκυνητής στο ναό ο Αυτοκράτορας του Βυζαντίου Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος. Επίσης στον ναό γίνονταν ενίοτε και επίσημες τελετές της αυτοκρατορικής αυλής, καθώς στέψεις και γάμοι αυτοκρατόρων. Ο Αλέξιος Γ΄ Κομνηνός στέφθηκε αυτοκράτορας στο ναό, αλλά νυμφεύθηκε και την Θοδώρα την Κατακουζηνή. Τόσο τα αυτοκρατορικά εμβλήματα των Κομνηνών, όσο και τα νομίσματα της Κομνήνιας αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας έφεραν την εικόνα του Αγίου Ευγενίου.

Καταστράφηκαν

Σήμερα στο ναό δεν σώζεται καμία από τις ωραίες αγιογραφίες που τον κοσμούσαν. Σκεπάστηκαν με κονίαμα και με τουρκικές διακοσμήσεις, στον θόλο του τρούλου και παραπλεύρως αυτού. Το λυπηρό πάντως είναι ότι σχεδόν έχουν καταστραφεί, «πιθανότατα από εργασίες συντήρησης», οι κεραμοπλαστικοί διάκοσμοι γύρω και κάτω από τη σκεπή εξωτερικώς. Δυστυχώς, μόνο ένας σταυρός έχει διασωθεί στο γείσο του ναού. Παρόλα αυτά όμως, πρέπει αναφερθεί η προσήνεια και εγκάρδια υποδοχή του Χότζα του τζαμιού στη δημοσιογράφο κα Κιζιρίδου.

Τα συναισθήματα που γεμίζουν την ψυχή του προσκυνητή σήμερα είναι ποικίλα. Λαχτάρα, περηφάνια, λύπη, πόνος, αγωνία και συνάμα ελπίδα να κρατηθεί εις τους αιώνες ο ναός του πολιούχου της Τραπεζούντας των Κομνηνών.

Σήμερα, τα λείψανα του Αγίου Ευγενίου φυλάσσονται στη νέα Μητρόπολη του προσφυγικού ποντιακού ελληνισμού, στη Μητρόπολη Ν. Κρήνης και Καλαμαριάς και ένα εικονογραφημένο χειρόγραφο στο Βατοπέδι του Αγίου Όρους.

ΠΑΝΑΓΙΑ ΧΡΥΣΟΚΕΦΑΛΟΣ, ΕΚΕΙ ΟΠΟΥ ΓΙΝΟΝΤΑΝ ΟΙ ΣΤΕΨΕΙΣ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ (Ortahisar-Fatih Buyuk Camii)

Έτσι ονομαζόταν ο μητροπολιτικός ναός Τραπεζούντας. Το 913-14 ήταν έδρα του Μητροπολίτη Τραπεζούντας. Ο ναός έφερε την ονομασία Χρυσοκέφαλος, από την εποχή του Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1042-55). Ο ναός ανανεώθηκε πλήρως τον 11ο με 12ο αιώνα, ενώ τον 13ο και 14ο αι. επεκτάθηκε με νέα κτίσματα.

Η Παναγία Χρυσοκέφαλος ήταν ο ναός όπου γίνονταν οι στέψεις των Μεγάλων Κομνηνών.

Μετά το 1461 ο ναός μετετράπη σε τζαμί, με όνομα Ortahisar Fatih Buyuk Camii, δηλαδή το μεγάλο τζαμί του Πορθητή (Φατίχ) στο μέσο των τειχών. Αμέσως και η περιουσία του Hrisokefal Manastery, όπως το έλεγαν, πέρασε στο βακούφι του σουλτάνου Φατίχ. Σήμερα η όψη του ναού έχει αλλάξει και δυστυχώς όλοι οι κεραμοπλαστικοί βυζαντινοί διάκοσμοι, είτε έχουν καταστραφεί είτε έχουν σοβατιστεί. Ως τζαμί προσελκύει πολύ κόσμο.

ΑΓΙΑ ΑΝΝΑ ή Κιουτσούκ Αϊβασίλ (Kucuk Ayvasil Kilisesi)

Πρόκειται για έναν από τους πιο παλιούς ναούς της Τραπεζούντας, χτισμένος έξω από τα Κομνήνια τείχη. Σύμφωνα με επιγραφή που σωζόταν ως τα χρόνια του ξεριζωμού, ο ναός χτίστηκε μεταξύ 6ου και 7ου αιώνος πιθανότατα πάνω στα θεμέλια ειδωλολατρικού ναού. Ο ναός δεν μετετράπη σε τζαμί. Αξιόλογες τοιχογραφίες στόλιζαν το εσωτερικό του ναού και ένα μέρος από το εξωτερικό του. Η είσοδος για το κοινό στο εσωτερικό του ναού, επετράπη μόλις το 2014. Εξωτερικά πάνω από την κεντρική είσοδο σώζεται ανάγλυφο. Πρέπει να σημειωθεί ότι εξωτερικά παρατηρούνται καταστροφές και κάλυψη βυζαντινών ανάγλυφων παραστάσεων και των κεραμοπλαστικών διακοσμητικών από μπετόν. Στα χρόνια, δε, των Κομνηνών ο ναός χρησιμοποιούταν ως κοιμητήριο. Η κρύπτη που υπήρχε κάτω από αυτόν και που ανοίχτηκε το 1916, έφερε στο φως τάφους που φαίνεται ότι ανήκαν σε επιφανείς ανθρώπους της εκκλησίας, καθώς και σε κρατικούς αξιωματούχους. Από τους ντόπιους αποκαλείται Κιουτσούκ Αϊβασίλ, μάλλον εκ παραδρομής, διότι ανήκε στην ενορία του Αγίου Βασιλείου.

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΗΤΑΝ ΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ ΤΩΝ ΠΡΙΓΚΗΠΙΣΣΩΝ (Kudrettin Camii)

Ο Άγιος Φίλιππος ήταν μικρός, αλλά ωραιότατος ναός. Σύμφωνα με την παράδοση χτίστηκε από την Άννα, δευτερότοκη κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου Κομνηνού Γ΄, που ήταν σύζυγος του Ιωάννη Μουρούζη. Φαίνεται ότι τον ναό τον χρησιμοποιούσαν ως παρεκκλήσι οι πριγκίπισσες και τα μέλη της οικογένειας Μουρούζη. Ο ναός του Αγίου Φιλίππου χρησιμοποιήθηκε και ως μητροπολιτικός ναός Τραπεζούντας, μετά την άλωσή της το 1461. Κι αυτό γιατί ο μητροπολιτικός ναός της Παναγίας Χρυσοκεφάλου μετετράπη σε τζαμί. Το πλάτος του ναού είναι 4,50 μέτρα. Επίσης υπήρχε ωραιότατη κρήνη με εξαιρετικές παραστάσεις. Στις 15-08-1665 ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί, με όνομα Kudrettin Camii. Σήμερα γύρω από τον αλλοτινό ορθόδοξο ναό ορθώνονται ακόμη πολλά παλιά ακατοίκητα ελληνικά σπίτια. Θα πρέπει να εγκαταλείφθηκαν το 1922.

Αναντίρρητα, όταν ο Ποντιακός λαός μπήκε στην τροχιά του αφανισμού του, όταν μάζεψε τα συντρίμμια του και εγκατέλειψε σπίτια κι εκκλησίες κυνηγημένος από εγκληματίες είχε μόνο μια βοήθεια: Τις ευχές που λέγονταν σε κάθε θεία λειτουργία, υπέρ νοσούντων, οδοιπορούντων, αιχμαλώτων από τις Εκκλησιές της Τραπεζούντας. Κι αυτός είναι ένας σοβαρός λόγος να τις θυμόμαστε.

__________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 22.07.2020