Οι δύο παλάμες ή Η μέτρηση της επιθυμίας και η πολιτική της εγκράτειας.

Οι δύο παλάμες ή Η μέτρηση της επιθυμίας και η πολιτική της εγκράτειας

Ο πατέρας Κλήμης, ηγούμενος του Σιναϊτικού Μετοχιού του Αγίου Ματθαίου στο Ηράκλειο, συνήθιζε να επαναλαμβάνει μία εικόνα που, αν και απλή, αγγίζει τα όρια μιας ολόκληρης οντολογίας:

«Ὁ Θεός ἔδωσε στόν ἄνθρωπο δύο παλάμες, ὄχι μόνον γιὰ νὰ ἐργάζεται καὶ νὰ ἀγγίζει, ἀλλὰ γιὰ νὰ μετριᾶ τὴν ἴδια του τὴν ἐπιθυμία. Ὅ,τι χωρᾶ σὲ δύο χούφτες εἶναι ἀρκετό, ὅ,τι περισσεύει εἶναι πλεονασμός, ἁμαρτία».

Αυτή η σωματική, σχεδόν παιδική εικόνα, τοποθετεί τον άνθρωπο απέναντι στο ίδιο του το σώμα ως μέτρο και ως όριο. Η παλάμη γίνεται κριτήριο του αναγκαίου, και κάθε υπέρβαση της θέτει υπό αμφισβήτηση όχι μόνο την εγκράτεια αλλά και την ίδια την ηθική του ύπαρξη.

Η πατερική παράδοση γνωρίζει καλά αυτή τη λογική του μέτρου. Ο Μέγας Βασίλειος σημειώνει:

«Οὐ τὴν κοιλίαν τὴν ἀπλήστως πληρουμένην ἐζήτησεν ὁ Θεός, ἀλλὰ τὴν ψυχὴν ἐν ἀναγκαίοις ἡσυχάζουσαν» (PG 31, 204), δείχνοντας ότι η τροφή είναι μέσον και όχι σκοπός, ότι ο άνθρωπος καλείται να διακρίνει το αναγκαίο από το περιττό. Ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος το κάνει ακόμη πιο ριζοσπαστικό:

«Τοῦ πένητος ἡ χρεία τοῦ πλουσίου περισσεύματός ἐστιν» (PG 62, 536).

Κάθε περίσσευμα, κάθε πλεονεξία, συνεπάγεται στέρηση κάποιου άλλου. Δεν υπάρχει, επομένως, «ουδέτερη» κατανάλωση, υπάρχει μόνο δίκαιη ή άδικη κατανάλωση.

Η νηστεία, στην ορθόδοξη παράδοση, δεν είναι απλώς διατροφικός περιορισμός· είναι το εκούσιο στένεμα της επιθυμίας για να γεννηθεί ο χώρος του άλλου και του Θεού. Ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος γράφει:

«Μέτρον τῆς γαστρὸς δίδου, καὶ μὴ πληροῦ αὐτὴν μέχρι πλησμονῆς· καὶ γνῶ τὴν ἡσυχίαν τῆς ψυχῆς» (Λόγος ΛΖ’).

Η εγκράτεια, λοιπόν, δεν είναι ιδιωτική αρετή, αλλά πολιτική πράξη, είναι άρνηση συμμετοχής σε έναν κόσμο που έχει οικοδομηθεί πάνω στη λογική του πλεονασμού και της υπερκατανάλωσης. Οι «δύο παλάμες» του πατρός Κλίμη λειτουργούν ως καθημερινή εσχατολογία: προαναγγέλλουν μια κοινωνία όπου η ανάγκη, όχι η επιθυμία, είναι το κριτήριο της οικονομίας.

Η σύγχρονη πολιτική οικονομία έχει αναγάγει τον πλεονασμό σε θεμέλιο της ταυτότητας. Οι κοινωνίες μετρούνται από την κατανάλωση, οι μερίδες μεγαλώνουν όχι για να ικανοποιηθεί η πείνα, αλλά για να παρασταθεί το ίδιο το φαντασιακό της αφθονίας. Αυτό το φαντασιακό είναι κατ’ ουσίαν θεολογικό, αν και αρνητικά: η αφθονία παρουσιάζεται ως σωτηρία, το περίσσευμα ως εγγύηση ασφάλειας. Ο άνθρωπος τρώει περισσότερο όχι γιατί πεινάει, αλλά γιατί φοβάται. Και αυτός ο φόβος, στην πολιτική του μετάφραση, γεννά ανισότητες, σπατάλη, οικολογική καταστροφή.

Εδώ, η διδασκαλία του πατρός Κλήμη γίνεται ριζοσπαστικά πολιτική: οι δύο παλάμες του ανθρώπου δεν είναι μόνο εργαλείο μέτρησης της ατομικής εγκράτειας αλλά και υπόμνηση κοινωνικής ευθύνης. Αν η οικονομία μας δεν μπορεί να στηριχθεί σε αυτό το απλό, ενσωματωμένο μέτρο, τότε θα καταλήγει διαρκώς σε κρίσεις, όχι μόνο οικολογικές αλλά και ανθρωπολογικές. Η υπέρβαση των δύο παλαμών είναι, στο βάθος, υπέρβαση του ορίου που επιτρέπει τη συνύπαρξη και αυτή η υπέρβαση μεταφράζεται σε πόλεμο, σε προσφυγιά, σε πείνα.

Αυτή η απλή ασκητική εικόνα καταργεί την ψευδαίσθηση ότι η κατανάλωση είναι ατομική υπόθεση. Όπως ο Χρυσόστομος παρατηρεί, «Οὐχ ὁ τρώγων ἐξ αὐτοῦ μόνον ἁμαρτάνει, ἀλλὰ καὶ ὁ καταλιπών τὸν πένητα νηστεύοντα» (PG 60, 227).

Το πιάτο μας, λοιπόν, δεν είναι ποτέ «δικό μας», είναι κοινωνική δήλωση, θεολογική θέση και πολιτική πράξη. Οι δύο παλάμες δεν είναι απλώς όριο διατροφής, αλλά όριο εξουσίας.

Αν η Εκκλησία διακηρύσσει την εγκράτεια ως αρετή, δεν το κάνει για να ταπεινώσει τον άνθρωπο αλλά για να τον ελευθερώσει. Ο Κλήμης Αλεξανδρεύς γράφει: «Ὁ ἐγκρατὴς πλουσιώτατός ἐστιν· ὁ γὰρ μηδενὸς δεόμενος, πᾶσιν ἐνδεής ἐστιν» (Στρωματεῖς, PG 8, 681).

Η αληθινή αφθονία δεν είναι η κατοχή αλλά η αχρηστία της κατοχής. Ο άνθρωπος που αρκείται στις δύο παλάμες δεν είναι φτωχός, είναι ο μόνος πραγματικά ελεύθερος.

Στο τέλος, η διδασκαλία του πατρός Κλήμη δεν είναι απλώς μια μοναστική παρότρυνση προς αυτοσυγκράτηση, είναι μια πρόταση πολιτισμού: μια οικονομία που μετριέται όχι από το ΑΕΠ αλλά από τη χαρά του αρκετού, μια κοινωνία που αντιλαμβάνεται ότι το περίσσευμα δεν είναι πρόοδος αλλά βία, και ότι η αληθινή ευημερία αρχίζει όταν οι παλάμες μας είναι άδειες από πλεονεξία και γεμάτες από ευχαριστία.

* φωτογραφία πορτραίτου του Γιώργου Μάρκογλου

Μάνος Λαμπράκης.