Ο μαθητής του Σπαθάρη που πήρε επάξια τη σκυτάλη για τον μπερντέ! | Χρήστος Στανίσης

 

Ο Χρήστος Στανίσης έμαθε δίπλα στον καλύτερο καραγκιοζοπαίχτη την τέχνη του θεάτρου σκιών, και από το 1993 δίνει παραστάσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Μιλά με νοσταλγία για τον σπουδαίο δάσκαλό του και τα πρώτα του βήματα.

Ο Καραγκιόζης, η παράδοξη φιγούρα με την ίσως μεγαλύτερη εδώ και χρόνια αποδοχή από μικρούς και μεγάλους, επιβιώνει απρόσμενα έως σήμερα μέσα σε μια ομολογουμένως πληθώρα κινουμένων σχεδίων. Πρόκειται για μια από τις πρώτες κινούμενες χάρτινες μορφές στην Ελλάδα. Ο Καραγκιόζης δεν είναι σύγχρονος ή παραδοσιακός. Ξέφυγε από αυτή τη συνθήκη. Είναι απλά αληθινός. Αποτυχημένος κοινωνικά γιατί είναι πάμφτωχος, μόνιμα πεινασμένος, ζει σε παράγκα, αλλά παραμένει ήρωας. Ξυπόλητος πρωταγωνιστής, που σώζει ανθρώπους με την εξυπνάδα του και σκορπάει λυτρωτικό γέλιο.

Η τεχνολογία της εποχής που δημιουργήθηκε, τον έκανε σκιά πίσω από ένα σεντόνι και η παράσταση άρχισε. Η παράσταση βαστάει χρόνια, χάρη σε ανθρώπους τεχνίτες του θεάτρου σκιών. Ένας από αυτούς, αυθεντικός μαθητής του Ευγένιου Σπαθάρη, είναι ο κ. Χρήστος Στανίσης, επιτυχημένος καραγκιοζοπαίχτης που ζει στη Θεσσαλονίκη. Από το 1993 δίνει παραστάσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, σε σχολεία, σε θέατρα, σε μουσικές σκηνές, στο μέγαρο μουσικής Θεσσαλονίκης, σε φεστιβάλ στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

___

«Όταν ήμουν πέντε χρονών είδα για πρώτη φορά τον Καραγκιόζη, τον οποίο έπαιζε ο ίδιος ο Ευγένιος, και τον αγάπησα. Ξεκίνησαν να με περιλούζουν συναισθήματα που δεν μπόρεσα να ελέγξω σαν παιδί. Βρέθηκα πίσω από τη σκηνή για να δω τι ήταν αυτό που με μαγεύει»

Ο κ. Στανίσης επαγγελματίας μακράς πορείας εμπιστεύτηκε στους αναγνώστες της Ο.Α. τον συλλογισμό του πως δεν λήγει ο βηματισμός στη μάθηση. Πρώτος σταθμός της συνέντευξης, η συνάντηση του με τον Ευγένιο Σπαθάρη:

«Η σχέση μου με τον δάσκαλο Ευγένιο Σπαθάρη ξεκίνησε ταυτόχρονα με τη γνωριμία μου με τον Καραγκιόζη. Όταν ήμουν πέντε χρονών είδα για πρώτη φορά Καραγκιόζη τον οποίο έπαιζε ο ίδιος ο Ευγένιος Σπαθάρης και τον αγάπησα. Η παράσταση ήταν στη Θεσσαλονίκη, στον πύργο του ΟΤΕ. Βλέποντας για πρώτη φορά την παράστασή του, ξεκίνησαν να με περιλούζουν συναισθήματα που δεν μπορούσα να ελέγξω σαν παιδί. Έφυγα από το κοινό και βρέθηκα πίσω από την σκηνή να δω τι ήταν αυτό που με μαγεύει και με έλκει τόσο πολύ. Αντίκρισα ένα μόνο άνθρωπο που έκανε όλα αυτά τα πράγματα πίσω από ένα πανί, δηλαδή να μιλάει, να τραγουδά και να κουνάει τις φιγούρες. Μάλιστα ήταν το έργο "ο Μέγας Αλέξανδρος και το φίδι", όπου εκείνη τη στιγμή ο Καραγκιόζης χτύπαγε με το ποτιστήρι το φίδι για να αφήσει τον Αλέξανδρο και ο Ευγένιος χτύπαγε και με το πόδι του ένα τενεκέ για να ακουστεί ο ήχος του ποτιστηριού. Όλο αυτό εμένα με μάγεψε τόσο πολύ που έκατσα εκεί, αποσβολώθηκα και είδα όλη την παράσταση από εκείνο το σημείο.

Στην συνέχεια, αφότου ο Ευγένιος έκανε την κίνηση να σηκωθεί να ευχαριστήσει το κοινό και με είδε που καθόμουν εκεί, με ρώτησε έκπληκτος τι έκανα. Του απάντησα αυθόρμητα πως είχα έρθει να μάθω Καραγκιόζη. Έτσι ξεκίνησε η σχέση μου με τον Καραγκιόζη και τον Ευγένιο Σπαθάρη. Ο πατέρας μου εκείνη τη στιγμή με έψαχνε και με βρήκε δίπλα στον Ευγένιο. Κάθε φορά που ερχόταν στη Θεσσαλονίκη, πήγαινα πολύ πιο νωρίς στην παράσταση παρακαλώντας να καθίσω κάπου πίσω για να τον παρακολουθώ να στήνει τα σκηνικά».

Ουσιαστικά αγάπησε τον Καραγκιόζη μέσα από τον Ευγένιο Σπαθάρη. Ξεκίνησε τη μαθητεία μπαίνοντας ως βοηθός του μέσα στη σκηνή. Περιγράφει με νοσταλγία και ενθουσιασμό τα πρώτα του βήματα δίπλα στον μεγάλο καραγκιοζοπαίχτη:

«Για να μάθεις να παίζεις Καραγκιόζη πρέπει να κάθεσαι δίπλα στον καραγκιοζοπαίχτη πάρα πολλά χρόνια. Στην αρχή απλά χτύπαγα το ποτιστήρι (τον τενεκέ) και πάταγα το play και το stop στο κασετόφωνο για τα τραγούδια. Αργότερα έπιασα και στο χέρι μου φιγούρες σε παραστάσεις που δεν έφταναν τα δύο χέρια. Έτσι σιγά σιγά άρχισα να μαθαίνω την τέχνη, άρχισα να φτιάχνω φιγούρες και να παίζω μόνος μου στους φίλους και γνωστούς μου. Μέχρι που ο Ευγένιος ο ίδιος με έστειλε στην πρώτη μου επαγγελματική μου παράσταση. Εγώ είχα πολύ άγχος και μάλιστα όταν οι διοργανωτές είδαν ένα νεαρό παιδί 20 χρονών είχαν απαξιωτικό ύφος. Όταν όμως ξεκίνησα να παίζω και άκουσαν τις “φωνές” μου και παρακολούθησαν την παράσταση άλλαξαν άποψη. Χαρακτηριστικά μια κυρία από τους διοργανωτές που είχε πει πριν «καλύτερα να μη παίξει το παιδάκι» ήρθε πίσω από το πανί για να δει αν όντως μιλάω εγώ ή είναι ηχογραφημένες οι φωνές.

Στους καιρούς μας, οι αυθεντίες δεν έχουν σοβαρό εκτόπισμα στην κοινωνία. Τα λόγια των δασκάλων, προϊόν εμπειρίας και σοφίας, χαρακτηρίζονται ως ξεπερασμένα. Αυτό δεν συμβαίνει στη σχέση μεταξύ του Σπαθάρη και του μαθητή του, του κ. Στανίση. Ο δεύτερος μας παρουσιάζει τη σκέψη του δασκάλου του, την οποία εκτιμά:

«Το πρώτο πράγμα που μου είπε ήταν ότι είχε πάρει την τέχνη από τον πατέρα του και την πήγε παραπέρα και πως τώρα θα την πάρω εγώ και θα την πάω ακόμα πιο ψηλά. Επίσης μου είχε πει να μη λέω ποτέ ότι τα ξέρω όλα, αλλά πάντα να ψάχνω. Σε μια παράσταση που έπρεπε να παίξω και να ζωγραφίσω έναν αρχαίο, μου είχε πει ότι πρώτα πρέπει να κοιτάξω ένα αγγείο για να δω πώς είναι ένας αρχαίος. Ωστόσο επειδή είμαι λαϊκός πρέπει να βάλω και λαϊκά στοιχεία στον χαρακτήρα. Ο Καραγκιόζης δεν πρέπει όμως να χάνει το ύφος του, έχει βέβαια μια ελευθερία σαν λαϊκή τέχνη, αλλά έχει και περιορισμούς και είναι και ένα λαογραφικό θέατρο. Αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε, καθώς γίνεται σύγχρονος με τον λόγο και όχι αν του αλλάξεις ρούχα.»

«Η σχέση που είχαμε ήταν σαν πατέρας με γιο, γιατί δεν με ενδιέφερε μόνο να μάθω πώς κινούνται οι φιγούρες. Ήθελα να μαθητεύσω στον τρόπο που σκεπτόταν»

Η σχέση μεταξύ δασκάλου και μαθητή, έχει από την αρχαιότητα μια ιερή σαγήνη. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να διατηρηθεί η παράδοση. Όταν ο δάσκαλος εμπνεύσει έναν υγιή θαυμασμό στον μαθητή, τότε το πείραμα έχει πετύχει και ξεκινά να γράφεται η ιστορία. Ο σύγχρονος καραγκιοζοπαίχτης κ. Στανίσης εξομολογείται για τον δεσμό που είχε με τον οδηγό του στην ιδιότυπη τέχνη του θεάτρου σκιών:

«Η σχέση δασκάλου και μαθητή που είχαμε εμείς ήταν σαν πατέρας με γιο, γιατί δεν με ενδιέφερε μόνο να μάθω πώς κουνιούνται οι φιγούρες. Ήθελα να μαθητεύσω στον τρόπο που σκεφτόταν ο Ευγένιος Σπαθάρης και ξεχώριζε τόσο πολύ σε σχέση με άλλους καραγκιοζοπαίχτες. Ταξίδεψε τον Καραγκιόζη σε όλο τον κόσμο και τον έκανε γνωστό παγκοσμίως. Τη φιλοσοφία του και την τέχνη την πήρε από τον πατέρα του τον Σωτήρη Σπαθάρη, που ήταν σπουδαίος καραγκιοζοπαίχτης και στη συνέχεια πήρα εγώ την σκυτάλη. Έβλεπα μια φιγούρα μέσα σε ένα καινούργιο έργο και τον ρώταγα για τις επιλογές του στα χρώματα, στα ρούχα, το σχέδιο του προσώπου, το ύφος. Με ενδιέφερε πολύ η διαδρομή».

Έχει ενδιαφέρον να μάθουμε πώς προέκυψαν και πώς διαμορφώθηκαν ένας δυο συμπρωταγωνιστές του Καραγκιόζη. Για αυτούς αλλά και για τους χαρακτήρες που εξαφανίστηκαν από τις παραστάσεις, γιατί δεν ταίριαζαν με την κάθε εποχή, o κ. Στανίσης μας διηγείται:

«Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Μορφονιός που εμείς τον ξέρουμε με μεγάλο κεφάλι και μύτη. Όταν όμως τον δημιούργησε ο Αντώνης Μόλλας είχε απλώς γαμψή μύτη και ήταν ένας νάνος που σατίριζε την εποχή εκείνη τα βουτυρόπαιδα που παρίσταναν τους γαμπρούς για να βρουν νύφη νομίζοντας ότι είναι ωραίοι. Ύστερα, όταν μεγάλωσε η μύτη και το κεφάλι για να γίνει πιο αστεία η φιγούρα δεν υπήρχαν πια αυτοί οι τύποι ανθρώπων. Αντίστοιχα ήταν και η φιγούρα του Σαναλέμε ο οποίος ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός που είχε μακρύ πόδι και κούτσαινε. Ο Αντώνης ο Μόλλας τον είχε δημιουργήσει, επειδή τότε υπήρχαν οι τραυματίες πολέμου και οι περισσότεροι από αυτούς ήταν κουτσοί. Στην πορεία όμως δεν υπήρχαν πια αυτοί οι άνθρωποι και δεν είχε λόγο ύπαρξης η συγκεκριμένη φιγούρα. Έτσι, άλλαξε η φιγούρα και μετατράπηκε από τον πατέρα του Ευγένιου Σπαθάρη ώστε να έχει απλώς μακρύ πόδι, ενώ στο τέλος ο ίδιος ο Ευγένιος σταμάτησε να τη χρησιμοποιεί».

Το χιούμορ της εποχής, τα κείμενα που αλλάζουν και η ανταμοιβή του να κάνεις αυτό που αγαπάς

Οι παλιοί καραγκιοζοπαίχτες ήταν άνθρωποι κυρίως αγράμματοι που δεν μπορούσαν να γράψουν τα έργα και απλώς αυτοσχεδίαζαν. Ωστόσο οι σημερινοί, μαζί με τον κ. Στανίση, προσπαθούν να διατηρήσουν και να εμπλουτίσουν, με όσα έργα ανακαλύπτουν από το παρελθόν, ένα ενδιαφέρον αρχείο:

«Όλα τα έργα και τα γραμμένα κείμενα που διαθέτουμε, τα διατηρούμε για την ιστορία του θεάτρου σκιών, ώστε να υπάρχει έστω σε μια μορφή το έργο των παλαιών. Αυτό σημαίνει ότι και τα έργα πολλές φορές μετά από χρόνια μπορεί να μην έχουν να πουν κάτι, λόγω του ότι τα αστεία τους δεν συμβαδίζουν με το χιούμορ της εποχής. Ένα παράδειγμα αποτελεί το έργο “ο Καραγκιόζης γραμματικός” που, στη συγκεκριμένη παράσταση, ο Καραγκιόζης, ενώ δεν ξέρει γράμματα, πείθει ότι ξέρει γράμματα και γράφει έξω από το Σαράι. Ποιος θεατής σήμερα θα πιστέψει πως ένας άνθρωπος δεν ξέρει γράμματα και βρίσκει και άλλους που δεν ξέρουν για να γράφει αντί γι αυτούς επιστολές; Άρα αυτό το έργο μπορεί να παρουσιαστεί μόνο σε μια ειδική λαογραφική εκδήλωση και όχι σε μια καθημερινή παράσταση. Μια φορά είχα “τσακωθεί” με τον δάσκαλό μου, γιατί επέμενα να μου μάθει τον “Κατσαντώνη”, ένα παραδοσιακό έργο του 1821, μεγάλης διάρκειας, που παιζόταν σε δύο ή και τρία βράδια. Εκείνος βέβαια αρνήθηκε, γιατί ήταν ένα έργο που δεν θα είχε απήχηση. Μετά από καιρό, σε μια ειδική εκδήλωση, ο Ευγένιος μου έδειξε πώς μπορούσε να παιχτεί ακόμα και ο Κατσαντώνης με τα σημερινά δεδομένα. Ουσιαστικά εστιάσαμε στο μαρτύριο του Κατσαντώνη».

Ο κ. Στανίσης έχει συνεργαστεί με πολλούς επιτυχημένους καλλιτέχνες, μουσικούς και ηθοποιούς. Το 2003 συνεργάστηκε με τον Ross Daly και το αποτέλεσμα ήταν ο Καραγκιόζης να συναντηθεί με τον Ερωτόκριτο του Κορνάρου. Έχει διδάξει λαϊκό θέατρο και θέατρο σκιών στη δραματική σχολή του Κ.Θ.Β.Ε. και σε ιδιωτικές σχολές θεάτρου. Γράφει μουσική και σενάρια για τα έργα του. Στην ερώτηση πόσο απολαμβάνει αυτή την εργασία, απαντά με χαμόγελο:

«Νιώθω πάρα πολύ χαρούμενος και πιστεύω ότι ανήκω στην κατηγορία των τυχερών ανθρώπων. Όποια δουλειά και να κάνεις, η κούραση θα υπάρχει, η ανταμοιβή ίσως δεν είναι επαρκής, όμως είναι πολύ σημαντικό αυτό που κάνεις να το αγαπάς. Πάντα λέω ότι αν όλοι οι άνθρωποι έβαζαν ένα στόχο και έκαναν αυτό που πραγματικά αγαπά ο καθένας θα ήταν πιο ευτυχισμένοι. Αν κάνεις αυτό που αγαπάς, δεν υπάρχει περίπτωση, εφόσον μπορείς να το υποστηρίζεις σωστά, να αποτύχεις. Εγώ όταν ξεκίνησα να ζω από τον Καραγκιόζη, δεν ήταν εύκολο οικονομικά. Όμως ο στόχος μου ήταν να κρατήσω την τέχνη σε ένα επίπεδο και να μη τη χαμηλώσω για το βιοποριστικό. Ο άνθρωπος προχωρώντας αποκτά εμπειρίες, αλλάζει ιδέες και αντιλήψεις, όμως, σε κάποιες αξίες και κάποια πρότυπα, πιστεύω ότι πρέπει να μένουμε σταθεροί, γιατί αυτά τα πράγματα μας καθορίζουν και στη συνέχεια.

* * *

Ευχαριστούμε τον κ. Χρήστο Στανίση για τη συνέντευξη που μας έφερε κοντύτερα στη λαϊκή μορφή του ήρωα των παιδικών μας χρόνων, ιδωμένη από ένα καλλιτεχνικό βλέμμα διαχρονικής αξίας. Φιγούρες του Καραγκιόζη του κ. Χρήστου Στανίση φιλοξενούνται στο μουσείο του φεστιβάλ του Τσεν – Τσουν στη Ν. Κορέα, στο El Topic της Tolosa (international puppet center) στην Ισπανία, στο Théâtre Royal du Péruchet στις Βρυξέλες, και στο Λαογραφικό Μουσείο Καλόξυλου – Νάξου.

___________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

Ορθόδοξη Αλήθεια, 12.01.2022