Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ

Τι σημαίνει Υπαπαντή; Η λέξη υπαπαντή προέρχεται από την παλαιότερη λέξη "υπαπάντησις", που έγινε σε μεταγενέστερο τύπο, υπάντησις και σημαίνει τη συνάντηση, την υποδοχή. Η εικόνα της Υπαπαντής μας δείχνει επομένως μία υποδοχή.

Η παραδοσιακή εικόνα της Υπαπαντής αναπαριστά στα δεξιά το βρέφος Ιησού να το υποδέχεται στην αγκαλιά του ο γέροντας ιερέας Συμεών, ενώ προς τ’ αριστερά εικονίζεται όρθια η Θεοτόκος σε μία μεγαλοπρεπή ιερή στάση αποδοχής και εκπλήρωσης του Νόμου. Τι έλεγε ο νόμος; Τον ακούμε στο πρώτο ανάγνωσμα του Εσπερινού της γιορτής:

«Ο Κύριος είπε στο Μωυσή. ‘αγίασόν μοι παν πρωτότοκον πρωτογενές, διανοίγον πάσαν μήτραν εν τοις Ισραήλ’. Θα αφιερώσεις σ’ εμένα όλα τα αρσενικά πρωτότοκα. Κάθε αρσενικό των Ισραηλιτών που γεννιέται πρώτο είτε άνθρωπος είναι είτε ζώο θα ανήκει σ’ εμένα. Αν κάποτε σας ρωτήσουν τα παιδιά σας τι σημαίνει αυτό, θα τους απαντήσετε: ο Κύριος μας έβγαλε από την Αίγυπτο, τον τόπο της δουλείας με δυναμικές ενέργειες –‘εν γαρ χειρί κραταιά εξήγαγεν υμάς Κύριος’.

Κάθε αρσενικό πρωτότοκο παιδί που γεννιόταν έπρεπε λοιπόν την 40η ημέρα να οδηγείται στο Ναό ως μία ένδειξη αφιέρωσης στο Θεό, γι’ αυτό τον λόγο και έπρεπε να προσφέρουν οι γονείς του παιδιού ζεύγος νεοσσών τρυγόνων ή περιστερών.

Στην εικόνα της Υπαπαντής, πίσω από την Θεοτόκο στέκεται η προφήτις Άννα, η θυγατέρα Φανουήλ. Η γερόντισσα αυτή προφήτις 84 ετών, μετά από επτά χρόνια γάμου έμεινε χήρα και έκτοτε αφιέρωσε όλη της τη ζωή στο Θεό. Ζούσε με προσευχή και νηστεία, γι’ αυτό και αξιώθηκε να γίνει δοχείο πνεύματος Αγίου. Μόλις είδε το βρέφος Ιησού στην αγκαλιά του Συμεών ομολόγησε η Άννα την θεότητα του βρέφους. Ομολόγησε ότι το βρέφος αυτό είναι ο δημιουργός του σύμπαντος. Ότι το βρέφος αυτό μίλησε στους Πατριάρχες του Ισραήλ και μέσα από το στόμα των προφητών. Το βρέφος αυτό φύλαξε τους 3 παίδας από την φλόγα της καμίνου. Αυτό το βρέφος λύτρωσε τον Δανιήλ από τα λιοντάρια, αυτό ύψωσε κι εμεγάλυνε το πλήθος των Ιουδαίων. Αυτό το βρέφος για την σωτηρία μας κατήλθε από τους ουρανούς και φόρεσε σάρκα από την αγία αυτή Παρθένο. Αυτό το βρέφος, τέλος, που φέρει ο Συμεών στην αγκαλιά του, ολόκληρος ο ουρανός και η γη δεν μπορεί να το χωρέσει.

Η ομολογία της προφήτιδος Άννης συμπυκνώνεται στα λόγια που γράφει το ειλητάριο δηλαδή το χαρτί που κρατάει η προφήτις και λέει: «τούτο το βρέφος ουρανόν και γην εστερέωσε».

Τελευταίο πρόσωπο της εικόνας της Υπαπαντής στ’ αριστερά της εικόνας είναι ο μνήστωρ Ιωσήφ. Πίσω από την προφήτιδα Άννα εικονίζεται ο Ιωσήφ να κρατά στα χέρια του τα δύο τρυγόνια, την προσφορά δηλαδή της θυσίας κατά τον Μωσαϊκό Νόμο. Η εικόνα της Υπαπαντής αναπαριστά πιστά το μεγαλυνάριο της εορτής: Τεσσαρακονθήμερον εν ναώ η Παρθένος κόρη προσκομίζει τον λυτρωτήν, Συμεών δε πρέσβυς εδέξατο τούτον, και Άννα η προφήτις τούτον εδόξασε.

*

Η Υπαπαντή του Κυρίου είναι η παρουσία του Ιησού στο ναό. Στο πρόσωπο του γέροντα Συμεών δεν προσωποποιείται μόνον ολόκληρη η Παλαιά Διαθήκη που ανέμενε την εκπλήρωση της ελπίδας ενός ολόκληρου λαού, αλλά και όλοι εμείς ως Εκκλησία. Η ημέρα της Υπαπαντής είναι η συνάντηση όλων μας με τον Θεό. Ο Συμεών κρατήθηκε στη ζωή ως τα βαθιά γεράματα και είδε τελικά την έλευση του Σωτήρα. Υποδέχτηκε στα χέρια του τον Θεό του, γεγονός που του έδωσε και τ’ όνομά του. Διότι, Συμεών σημαίνει «αυτός που δέχτηκε το Θεό. Έζησε μέχρι την εκπλήρωση της αναμονής του, και σήκωσε στα χέρια του την παράκληση του Ισραήλ, τον Χριστό Εμμανουήλ.

Ο ιερέας του ναού Συμεών επειδή αμφέβαλε για την έλευση του Μεσσία, καταδικάστηκε να φθάσει σε βαθύ γήρας και να βεβαιωθεί γι’ αυτήν. Η εορτή της Υπαπαντής όπως και η εικόνα της εκφράζουν ουσιαστικά τη χαρά της εκπλήρωσης των υποσχέσεων της Παλαιάς Διαθήκης για τον ερχομό του Σωτήρα. Στο πρόσωπο του Συμεών μοιάζει να είναι συγκεντρωμένη η ευσέβεια της Παλαιάς Διαθήκης και όλη η άσβηστη δίψα του Ιουδαϊκού λαού για τη συνάντηση με τον Λυτρωτή. Η αναμονή αυτή αλλά και η χαρά φαίνεται από την στάση που ζωγραφίζεται ο Συμεών μέσα στις εικόνες. Σκύβει ολόκληρος πάνω από το θείο βρέφος. 

Όλες οι γραμμές του σώματός του πηγαίνουν προς τον Κύριο, λυγίζουν και δίνουν μία καμπυλωτή κίνηση σαν να είναι ένα δοχείο που δέχεται το περιεχόμενό του. Κι αυτό το περιεχόμενο δεν είναι άλλο από την χάρη του Θεού. Τα χέρια του θεοδόχου Συμεών είναι σκεπασμένα με ταπείνωση από μια άκρη του ενδύματός του, κι είναι έτσι, ώστε να σχηματίζουν θρόνο, θρόνο που προετοιμάστηκε για τον Σωτήρα του κόσμου όμοιον μ’ εκείνον που είδε ο Ησαϊας του εσπερινού αναγνώσματος: «Είδα τον Κύριο να κάθεται πάνω σε θρόνο μεγαλόπρεπο και υπερυψωμένο. Και η δόξα του γέμιζε το ναό. Και τα Σεραφείμ έστεκαν γύρω του και έκραζε το ένα προς το άλλο και έλεγε: Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος Σαβαώθ, πλήρης πάσα η γη της δόξης αυτού».»

*

Έχει μεγάλη θεολογική σημασία η παράσταση του Σωτήρα μέσα στην εικόνα της Υπαπαντής. Ο Χριστός στις παλαιές παραδοσιακές εικόνες, εμφανίζεται καθιστός στα χέρια του Συμεών όχι σαν ένα συνηθισμένο βρέφος, αλλά σαν παιδί-βασιλιάς καθισμένο στο θρόνο του. Είναι ο Λυτρωτής του κόσμου, ο Υιός του Θεού ο μονογενής. Η εικόνα πρέπει να δείχνει αυτή την θεολογική πραγματικότητα της Εκκλησίας κι όχι μία ανθρωποκεντρική και μη χριστιανική αντίληψη, που θα εμφάνιζε τον Χριστό σαν ένα απλοϊκό μωράκι σαράντα ημερών. Μία παράσταση δηλαδή μονοφυσιτικής αντίληψης. Έχουμε δυστυχώς απωλέσει τόσο την θεολογική σκέψη όσο και την λειτουργική παιδεία. Απαιτούμε πολλές φορές να βλέπουμε στον μικρό Χριστό μόνο την ανθρώπινη πλευρά του κι όχι την θεανθρώπινη. Ότι δηλαδή το παιδάκι εκείνο είναι πάνω απ’ όλα ο σαρκωθείς Θεός. Ακούμε τον Πολυέλαιο του όρθρου της εορτής να λέει: Νηπιάζει δι’ εμέ, ο Παλαιός των ημερών. Καθαρσίων κοινωνεί, ο καθαρώτατος Θεός, ίνα την σάρκα πιστώση μου, την εκ Παρθένου. Και ταύτα Συμεών μυσταγωγούμενος, επέγνω τον αυτόν, Θεόν φανέντα σαρκί…» αλλά δεν τα λαμβάνουμε υπ’ όψιν. Όμως, όλα αυτά που λέει το κάθισμα αυτό μας τα δείχνει η παλαιά εικόνα, γι’ αυτό και είναι εικόνα, αλλιώς θα ήταν μια θρησκευτική ζωγραφιά, σαν τις εκατοντάδες που βλέπουμε στους σύγχρονους ναούς μας. Δηλαδή μια θεολογική ανορθογραφία.

Νήπιο, λέει το κάθισμα, γίνεται για μένα ο Παλαιός των ημερών, ο Θεός δηλαδή που μιλούσε ανέκαθεν, από παλιά, στο λαό του Ισραήλ. Μετέχει σε καθαρμούς ανθρώπινους, ο καθαρώτατος Θεός, για να με βεβαιώσει πως πήρε σάρκα από την Παρθένο. Και σ’ αυτά τα μυστήρια αφού μυήθηκε ο Συμεών αναγνώρισε σ’ αυτόν, τον Θεό σαρκωθέντα.

Επομένως στο πρόσωπο του μικρού Χριστού βλέπουμε τον Θεό, τον Παλαιό των ημερών κι είναι δογματικά σωστή και αληθινή εικόνα εκείνη που δείχνει τον Χριστό να ευλογεί με το δεξί του χέρι τον σκυμμένο Συμεών, ενώ στο αριστερό του να κρατά ένα κλειστό ειλητάριο, θέλοντας να δείξει, ότι εκείνος ο ίδιος είναι ο νόμος της παλαιάς Διαθήκης, ο παλαιός των ημερών.

Ο μικρός Χριστός κοιτάει κατάματα τον Συμεών και φαίνεται σαν απομακρυσμένος από την μητέρα του. Πραγματικά, το κεφάλι του μικρού Χριστού που στρέφει προς τον Συμεών έχει βαθύ νόημα. Σ’ αυτή την κίνηση της κεφαλής του Χριστού προσδιορίζεται ο χαρακτήρας της αποστολής του, ένας χαρακτήρας που θα επαναληφθεί, όταν δωδεκαετής ο Ιησούς συνδιαλέγεται την ημέρα της Μεσοπεντηκοστής στο ναό με τους ιερείς.

Δεν είναι τυχαίο, ότι, και στη εικόνα της Υπαπαντής μόνον ο Χριστός και ο Συμεών βρίσκονται κάτω από το κιβώριο που συμβολίζει το ναό. Η Θεοτόκος βρίσκεται έξω από το κιβώριο, ακριβώς δίπλα από το ιερό. Παρουσιάζεται, μέσα στην ιερατικότητά της, στερημένη από τον Υιό της. Η ιερατική, αυστηρή και κάπως θλιμμένη στάση της Θεοτόκου προτυπώνει τον μητρικό πόνο που της αναγγέλλει ο Συμεών: «και σου την καρδίαν διελεύσεται ρομφαία..». Η κίνηση των χεριών της Παναγίας προτυπώνει τον χαμό που θα δοκιμάσει και πάλι μπροστά στον σταυρό.

Η Υπαπαντή αποτελεί μέρος των Δεσποτικών εορτών, αλλά από το λειτουργικό της περιεχόμενο πλησιάζει ιδιαίτερα τις Θεομητορικές εορτές. Ακόμα και το απολυτίκιο της εορτής αναφέρεται στην Θεοτόκο, λέγοντας: Χαίρε κεχαριτωμένη Θεοτόκε Παρθένε. Εκ σου γαρ ανέτειλεν ο Ήλιος της δικαιοσύνης, Χριστός ο Θεός ημών, φωτίζων τους εν σκότει…».

Στην εικόνα της Υπαπαντής οι παραστάσεις της Παναγίας και του Χριστού είναι ισοδύναμες σε παρουσία. Το παιδίον Ιησούς κάθεται στην αγκαλιά του αγίου Συμεών του Θεοδόχου. Ο Συμεών αναλαμβάνει τον ρόλο του παλαιού κόσμου που λαμβάνει τον Σωτήρα και πληρούται από την θεότητα. Η Θεοτόκος στρατεύεται στον δρόμο του σταυρού, που είναι το δώρο του Υιού της προς τον κόσμο, το δώρο της σωτηρίας.

Η εικόνα εκφράζει στη δομή της αυτή την διπλή φύση της εορτής. Την χαρά της υπάντησης και την λύπη του πάθους. Κι αυτή η χαρμολύπη εκφράζεται προφητικά με τα λόγια του Συμεών: «Ιδού ούτος κείται εις πτώσιν και ανάστασιν πολλών εν τω Ισραήλ και εις σημείον αντιλεγόμενον.» Είναι προορισμένος να γίνει αιτία πτώσης και ανάστασης σε πολλούς στον Ισραήλ. Όσοι θ’ απιστήσουν σ’ αυτόν, θα πέσουν και θα απωλεσθούν. 

Όσοι πιστεύσουν, θ’ αναστηθούν και θα ελευθερωθούν από την αμαρτία και θα σωθούν. Θα είναι δε και θαύμα, «σημείον», αφού στο πρόσωπό του θα εμφανίζεται η ένωση των δύο φύσεων, της θείας και της ανθρώπινης. Αλλά το θαύμα αυτό θα αντιλέγεται, θ’ αμφισβητείται από τους άπιστους. Κι ενώ οι καλοπροαίρετοι θα οδηγούνται δι’ εκείνου στην πίστη και θα σώζονται, οι εγωϊστές και υποκριτές θα απιστούν και θα κατακρίνονται.

Τα λόγια αυτά πρέπει να τα θυμόμαστε καθημερινά, διότι είναι λόγια γεμάτα εσχατολογικό περιεχόμενο και αναφέρονται στην αποστολή του Σωτήρα Χριστού. Είναι λόγια γεμάτα από προφητική θεωρία για τους έσχατους καιρούς και την αναμονή της τελικής κρίσης, του μέλλοντος αιώνος.