Προσκυνηματικός περίπατος στα «ομιλούντα» μνημεία της πρωτεύουσας

Τα μελωδικά βυζαντινά εκκλησάκια της Αθήνας

Η αρχαιολόγος Χρ. Κοντογεωργοπούλου μας ξεναγεί στα ιστορικά εκκλησάκια των Αθηνών, που επιβιώνουν ανάμεσα στις τσιμεντένιες κατοικίες και εξακολουθούν να διατηρούν τη βυζαντινή ομορφιά τους

Πόσοι άραγε από τους κατοίκους της Αθήνας γνωρίζουμε την αξία μιας πολύτιμης διαδρομής μέσα στην πολύβουη πρωτεύουσα, έτσι ώστε να σωπάσει κάποτε μέσα μας η βουή και να αφήσουμε να λειτουργήσει επιλεκτικά η όραση και η μνήμη που κυλά στο αίμα από τους προγόνους αυτού του τόπου; Υπάρχει μια τέτοια διαδρομή; Η Χρύσα Κοντογεωργοπούλου ιστορικός, αρχαιολόγος, απαντά θετικά στο ερώτημα και προτίθεται να μας ξεναγήσει σε αυτήν. Μας προτείνει έναν περίπατο, όπου ο διαβάτης θα θαυμάσει πέτρινα εκκλησάκια αιώνων που επιβιώνουν ανάμεσα σε τσιμεντένιες κατοικίες, άσχημης αρχιτεκτονικής και που εμείς παρασυρμένοι από την τσιμεντένια νοοτροπία μας, προσπερνούμε αδιάφορα.

Καθώς περιδιαβαίνουμε το «μονοπάτι του Χωνιάτη», το δρομάκι δηλαδή όπου ο λόγιος ιεράρχης έκανε τον περίπατό του στο βουνό, η Χρύσα Κοντογεωργοπούλου μάς ξεναγεί στην Χώρα των Αθηνών και μας εξηγεί ότι «Η Αττική προσδιορίζεται τρεις φορές από επιστολές του μητροπολίτη της, Μιχαήλ Χωνιάτη στα τέλη του 12^ου αιώνα. Ο ιεράρχης έρχεται στην Αθήνα από την Κωνσταντινούπολη το 1185. Προηγουμένως τον 10^ο και τον 11^ο αιώνα τη συναντάμε ως Κέκροπος χώρα, στους βίους των Οσίων Λουκά και Νίκωνος του Μετανοείτε -10^ος και 11^ος αι. αντίστοιχα-.»

Η Καπνικαρέα

Θα συναντήσουμε στην ξενάγηση πολλές εκκλησίες που ενορχηστρώνουν τη βυζαντινή φυσιογνωμία της Αθήνας: «Η Καπνικαρέα, σα να “κόβει” στη μέση την οδό Ερμού, είναι μία από τις ωραιότερες εκκλησίες του γ΄ τετάρτου του 11^ου αιώνα. Το παράξενο όνομά της, έλκει την καταγωγή μάλλον, είτε από τον καπνικό φόρο (ένας βυζαντινός φόρος για το κάθε νοικοκυριό -από την καμινάδα που κάπνιζε δηλαδή και δήλωνε παρουσία σπιτιού), είτε από παραφθορά της λέξης καμουχάς-πολυτελές ύφασμα της βυζαντινής εποχής, λόγω των μαγαζιών που υπήρχαν στην περιοχή, των υφασματάδικων. Μήπως και σήμερα, η οδός Καλαμιώτου δίπλα στην Καπνικαρέα, δεν είναι γνωστή για τα «υφασματάδικά» της;

 Η Καπνικαρέα γλύτωσε τελευταία στιγμή την κατεδάφισή της επί Όθωνος, επειδή βρισκόταν επάνω σε κεντρικό οδικό άξονα της οθωνικής πόλης. Κι αυτό βέβαια, χάρη στον φιλελληνισμό, την πλατιά μόρφωση και τη βαθιά ιστορική συνείδηση του πατέρα του Όθωνος, Λουδοβίκου Α΄ της Βαυαρίας, ο οποίος, δεν εκτιμούσε μόνο την κλασική αρχαιότητα -μόδα της εποχής και αιτία καταστροφής των βυζαντινών στρωμάτων από τους κλασικιστές αρχαιολόγους της εποχής- αλλά και το Βυζάντιο.»

Η κα Κοντογεωργοπούλου εκφράζεται με ενθουσιασμό δείχνοντάς μας την Πλάκα: «Χαράς ευαγγέλια λοιπόν για όλους εμάς που μπορούμε ακόμη, κάνοντας τον περίπατό μας στο ιστορικό κέντρο της πόλης αλλά και στην Πλάκα, να μπορούμε να θαυμάσουμε την ομορφιά αυτών των ομιλούντων μνημείων».

Οι Άγιοι Θεόδωροι

Μέσα από το ημίφως του μυστηριακού εσωτερικού τους, το μελένιο κεράκι φωτίζει απαλά και γλυκά τις ψυχές, παρηγορία στην ερημιά του πλήθους της πόλης. Λίγα μέτρα πιο ψηλά, σε μια απόμερη γωνιά πίσω από την πλατεία Κλαυθμώνος, οι «καπνισμένοι» από το χρόνο και τις καταστροφές Άγιοι Θεόδωροι, επίσης σταυροειδής ναός. Αυτή τη φορά έχουμε κι επιγραφή πάνω από τη θύρα εισόδου, πολύτιμο υλικό στην «άγραφη» Αττική της Βυζαντινής περιόδου.

 Η ξεναγός μας, διαβάζει δυνατά για ν’ ακουστεί μέσα στην οχλοβοή και μετά μεταφράζει: «Τον πριν παλαιόν όντα σου ναόν μάρτυς/και μικρόν και πήλινον και σαθρόν λίαν / ανήγειρε Νικόλαος ο σος οικέτης / ο Καλόμαλος σπαθαροκανδιδάτος ος εύρε σε προστάτην παιδιόθεν μέγαν / βοηθόν και πρόμαχον πολλών κινδύνων/ όν πρέσβευε του άνω τυχειν κλήρου/ λαβόντα την άφεσιν των εσφαλμένων. Τον παλαιό σου ναό, που ήταν μικρός, χωμάτινος και σαθρός, ξανάχτισε ο δούλος σου Νικόλαος ο Καλόμαλος, σπαθαροκανδιδάτος, ο οποίος από παιδί σε είχε προστάτη και μεγάλο βοηθό και υπερασπιστή σε πολλούς κινδύνους, γι' αυτόν μεσολάβησε να τύχει της άνωθεν σωτηρίας, αφού λάβει άφεση των αμαρτιών του».

Η κα Κοντογεωργοπούλου μάς αναφέρει ότι ελάχιστοι Αθηναίοι γνωρίζουν ότι ο Καθεδρικός ναός της Αθήνας, είναι αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Εν συνεχεία μας δείχνει τη σεμνή, από μάρμαρο ατόφιο πεντελικό, γειτόνισσα του καθεδρικού. Πρόκειται για την μικρή Μητρόπολη, αυτή που αποκαλούμε με τρία ονόματα –Άγιος Ελευθέριος, Παναγιά Γοργοϋπήκοος ή Γοργοεπήκοος, ή Μικρή Μητρόπολη. Η ξεναγός, μας εξηγεί:

«Άγιος Ελευθέριος, από την ύπαρξη πιθανού ιερού στην αρχαιότητα στην ίδια θέση, αφιερωμένη στη θεότητα εκείνη που “λευτέρωνε” τις γυναίκες, που τις βοηθούσε να φέρουν στον κόσμο τα παιδιά τους. Η θεότητα είναι η λιγότερο γνωστή Ειλείθυια ή Ειλειθυία.

Η Παναγία Γοργοεπήκοος. Δύσκολο να μεταφράσει κανείς το όνομά της, όταν πρέπει να ξεναγήσει ταξιδιώτες, ξένους επισκέπτες στο όμορφο αυτό βυζαντινό εκκλησάκι: Εκείνη που ακούει γρήγορα, που τάχιστα ακούει και υπακούει στις ανάγκες μας.

Και Μικρή Μητρόπολη; Υπήρχε μοιραία σύγκριση με την υψηλή γειτόνισσά της, την πολύ νεότερη, πολύ πιο ογκώδη και συνδυάζουσα πολλά στυλ. Στα παλαιότερα χρόνια, την ονόμασαν έτσι οι ξένοι περιηγητές που περνούσαν από εδώ. Εντυπωσιάζονταν απ΄ αυτή την παράξενη συνύπαρξη. Αλλά και οι ντόπιοι, όταν ήθελαν, να «κοροϊδέψουν» ένα ζευγάρι που είχε μεγάλη και αστεία διαφορά ύψους, αναφέρονταν σε αυτή τη σύγκριση “ξέρεις πώς είναι; Σαν τη Μητρόπολη με τον Άγιο Ελευθέριο…”

Σπάνιο υπαίθριο μουσείο

Επί της ουσίας, η μικρή μητρόπολη είναι σπάνιο μνημείο. Ένα υπαίθριο μουσείο, ένα μοναδικό εικαστικό γεγονός. Κτίστηκε τον 12 ο αιώνα με επιτύμβιες πλάκες, με μυθικά ζώα-γρύπες και σφίγγες-, ενώ πιο πάνω ακόμα ένα υπέροχο σεληνιακό ημερολόγιο των ρωμαϊκών χρόνων, που ακόμα όμως δεν έχει πλήρως ερμηνευθεί. Ο εξαίσιος αυτός ναός, που αιχμαλωτίζει το βλέμμα του επισκέπτη με την ομορφιά και την πνευματική του λάμψη, που σαν ένα μικρό μουσείο στολίζει την ατμοσφαιρική πλατεία Μητροπόλεως, σχετίζεται κατά πάσα πιθανότητα με την εμβληματική φυσιογνωμία του προαναφερθέντος μητροπολίτη Μιχαήλ Χωνιάτη, αδερφού του ιστορικού Νικήτα Χωνιάτη και μεγίστου λάτρη της κλασικής αρχαιότητας.»

Ο Άγιος Νικόλαος Ραγκαβά, το Ριζόκαστρο, οι ναοί στην Αρχαία Αγορά, το Ρηνάκι κ.ά.

Προσπερνώντας αυτά τα μνημεία μπαίνουμε στην Πλάκα, κι εκεί υψώνονται μπροστά μας, βυζαντινές εκκλησιές. Η ξεναγός θα πει για τον άγιο Νικόλαο “του Ραγκαβά”, στην οδό των Τριπόδων στην Πλάκα: «Το εκκλησάκι αυτό, όπου χτύπησαν για πρώτη φορά οι καμπάνες της ελεύθερης από τους Γερμανούς Αθήνας, χρονολογείται στο α΄ μισό του 11^ου αιώνα, ενώ σχετίζεται με την αυτοκρατορική οικογένεια των Ραγκαβά. Επίσης η Μεταμόρφωση του Σωτήρος, πάνω από την περιοχή της Πλάκας, που είναι γνωστή ως Ριζόκαστρο, ο λαός αποκαλεί τρυφερά Σωτηράκη, λόγω του μικρού και κομψού μεγέθους της, χρονολογείται στο β΄ μισό του ίδιου αιώνα, και βρίσκεται στην οδό Θεωρίας, απέναντι από μια βυζαντινή οικία, που λείψανά της βλέπουμε μέσα από πλεξιγκλάς κάτω από την αυλή του απέναντι σπιτιού.

Η Αγία Αικατερίνη

Εντωμεταξύ στην οδό των Κυδαθηναίων, μια άλλη εκκλησία της Μεταμόρφωσης, η Σωτείρα του Κοττάκη, δυστυχώς με πολλές επεμβάσεις, χρονολογείται κι αυτή στο α΄ μισό του 11^ου αιώνα. Όλες οι προαναφερόμενες εκκλησίες, είναι σταυροειδείς και κτισμένες περίπου την ίδια εποχή άνθησης της αρχιτεκτονικής. Το ίδιο και η Αγία Αικατερίνη, μία από τις παλαιότερες βυζαντινές εκκλησίες της πόλης, που υποφέρει όμως κι αυτή από τις ακαλαίσθητες επεμβάσεις.»

 Λίγο μακρύτερα παρατηρήσαμε τον «μικρό» Άγιο Ιωάννης Θεολόγο, σε μικρή ιδιωτική αυλή. Κτίστηκε τον 12o αιώνα και έχει την αγαθή τύχη να διασώζει τοιχογραφίες της εποχής, πράγμα σπάνιο για την Αθήνα, αν όχι μοναδικό, όπως μας πληροφορεί η ξεναγός μας.

Η διαδρομή γίνεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα όταν θα κινήσουμε για τα πιο ορεινά της πόλης, στις παρυφές του Λυκαβηττού, όπου η ξενάγηση πλησιάζει στο τέλος της. Η κα Κοντογεωργοπούλου θα μας πει: «Το Καθολικό της Μονής Πετράκη είναι από τις παλαιότερες εκκλησίες, του 10ου αιώνα! Είναι σταυροειδής και αφιερωμένη στους Αρχαγγέλους. Επίσης στους Αρχαγγέλους είναι αφιερωμένη η εκκλησία των Αγίων Ασωμάτων Θησείου, 11^ος αιώνας κι αυτή, στην ομώνυμη οδό, μεταξύ της Αρχαίας Αγοράς και του Κεραμεικού. Δε μπορούμε να “κλείσουμε” την περιοχή του ιστορικού κέντρου, αν δεν αναφέρουμε και την εκκλησία μέσα στην Αρχαία Αγορά, τους αριστουργηματικούς Αγίους Αποστόλους Σολάκη, έναν ιδιόρρυθμο ναό του μεταιχμίου 10^ου-11^ου αιώνα, που συνδυάζει το σταυρικό σχήμα με το τετράκογχο αλλά και το οκταγωνικό κτήριο, σε έναν ιδιαιτέρως ρηξικέλευθο συνδυασμό για την εποχή».

Κοσμήματα

Όταν βρεθούμε στην οδό Φιλελλήνων θα μάθουμε ότι η γνωστή μας Ρωσική Εκκλησία από το 1031 με ιδρυτή τον Στέφανο πρωτοσπαθάριο είναι οκταγωνικός ναός που διαφοροποιεί το αρχιτεκτονικό επικρατέστερο σχήμα των σταυροειδών ναών. Λέγεται Σωτείρα Λυκοδήμου.

Και βέβαια, πάμπολλες είναι οι εκκλησούλες από τη μεταβυζαντινή εποχή, οι οποίες κοσμούν μέχρι σήμερα την υπέροχη, πραγματικά πόλη μας: «το Ρηνάκι της Πλάκας, σφηνωμένο λες στην αυλή του Γραφείου Νεότητας της Αρχιεπισκοπής Αθηνών, η Αγία Κυριακή στην οδό Αθηνάς. Η Αγία Παρασκευή εκεί κοντά κι αυτή, ο Άγιος Ανδρέας στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών, όπου ακτινοβολεί ακόμη η μυρόβλητος χάρη της Κυράς των Αθηνών Αγίας Φιλοθέης, αλλά και η συγκλονιστική Αγία Δύναμη, από τον 16^ο αιώνα, αφιερωμένη στη δύναμη της Παναγίας μας (εορτάζει στη Γέννησή της, 8 Σεπτεμβρίου)…εκκλησάκι ταπεινό σαν ξωκλήσι, σφηνωμένο λες σε πολυτελές νεότευκτο ξενοδοχείο-πρώην Υπουργείο Παιδείας η θέση-, και πολύ κοντά στις Διοχάρειες Πύλες του αρχαίου τείχους της Αθήνας, κοντά στο ιερό του ήρωα της Δύναμης, Ηρακλή…». Ευχαριστήσαμε την Χρύσα Κοντογεωργοπούλου, η οποία έχει συμμετάσχει στην ψηφιοποίηση των βυζαντινών μνημείων της Αττικής που πραγματοποίησε το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και σήμερα εργάζεται ως ξεναγός. Πλουσιότεροι σε γνώση και περήφανοι γι΄ αυτή την κληρονομιά, αναρωτιόμαστε κατά πόσο Ευρωπαϊκοί λαοί όπως και λαοί της άλλης πλευράς του ατλαντικού, θα προέβαλαν ουσιαστικά αν ήταν δικά τους αυτά τα ομιλούντα μνημεία. Την απάντηση την γνωρίζουμε και αυτή η γνώση μάς δίνει μια πικρή γεύση που ωστόσο μετριάζεται από την ελπίδα ότι ο λαός μας κρατά μια σπίθα που ίσως κάποτε φυσήξει ο Θεός να γίνει φωτιά του πνεύματος.

__________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 13.03.2019