Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΤΑΤΖΗΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΟΝ ΠΑΠΑ ΓΡΗΓΟΡΙΟΝ Θ`

Του Κων/νου Χολέβα

Ό μήνας Μάιος είναι συνδεδεμένος με τη μνήμη της Κωνσταντινουπόλεως και της Βυζαντινής Ρωμιοσύνης. Στις 11 Μαΐου 330 μ.Χ. εγκαινιάσθηκε ή Βασιλεύουσα από τον Άγιο Κωνσταντίνο. Στις 21 Μαΐου εορτάζουμε τη μνήμη του ιδρυτού Αγίου και Μεγάλου Κωνσταντίνου και της μητρός του Αγίας Ελένης. Και στις 29 Μαΐου μνήμην ποιούμεθα της αποφράδος εκείνης ημέρας του 1453, όταν ακούστηκε ή κραυγή «εάλω ή Πόλις». Σε πολλούς μελετητές προξενεί εντύπωση ή ονομασία «βασιλεύς Ρωμαίων», την οποία χρησιμοποιούσαν οι αυτοκράτορες τής Κωνσταντινουπόλεως και ή ορολογία «Ρωμανία», την οποία συναντούμε σε πολλά έγγραφα τής εποχής ως ονομασία του κράτους. Είναι γεγονός ότι ή ονομασία «Βυζαντινή Αυτοκρατορία» είναι μεταγενέστερη και δημιουργήθηκε τον 1567 από τον Γερμανό ιστορικό Ιερώνυμο Βόλφ.

Σήμερα την χρησιμοποιούμε, για να γινόμαστε κατανοητοί στους πολλούς. Όμως από σεβασμό προς τις ιστορικές πηγές πρέπει να εξηγούμε στους νεωτέρους ότι οι όροι Ρωμαίος και Ρωμανία αναφέρονται στη Νέα Ρώμη - Κων/πολη και όχι στην Παλαιά Ρώμη. Άλλωστε στο βυζαντινό κράτος ή παιδεία βασιζόταν στον Όμηρο και ουδέποτε εδιδάχθη τον λατινικό έπος του Βιργιλίου, ή Αίνειάδα, που αναφέρεται στην πρεσβυτέρα Ρώμη. Ή ελληνική συνείδηση ήταν διαδεδομένη μεταξύ αρχόντων και αρχομένων στο βυζαντινό κράτος ιδίως μετά τον 7ο αιώνα, αν και τον κράτος ήταν πολυεθνικό και τον συνδετικό στοιχείο ήταν ή Ορθοδοξία. Από τα ονόματα Ρωμιός και Ρωμανία προήλθε και ό όρος Ρωμιός, ό όποιος στην νεότερη ιστορία μας σημαίνει υπό ευρεία έννοια κάθε Ορθόδοξο και υπό στενή έννοια τον Έλληνα.

Για να ξεκαθαρίσουμε τον θέμα τής ελληνικής συνειδήσεως των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων, ιδιαιτέρως δε κατά τους τελευταίους αιώνες, καλόν είναι να μελετήσουμε ένα εκπληκτικό κείμενο ελληνορθόδοξου αξιοπρεπείας και πατριωτικής παρρησίας γραμμένο από τον Αυτοκράτορα τής Νικαίας Ιωάννη Γ' Δούκα Βατάτζη και απευθυνόμενο στον Πάπα Νικόλαο Θ'. Όπως γνωρίζουμε, μετά την Δ' Σταυροφορία και την επιβολή τής Λατινοκρατίας στον χώρο του Ελληνισμού (1204) ή αυτοκρατορία τής Νικαίας με έδρα τη Νίκαια τής Μικράς Ασίας υπήρξε ένα από τα ελεύθερα ελληνικά κράτη, από όπου προήλθε και ή εκδίωξη των Φράγκων από την Κωνσταντινούπολη τον 1261. Ό Ιωάννης Βατάτζης βασίλευσε από τον 1222 έως τον 1254 διαδεχόμενος τον πεθερό του Θεόδωρο Λάσκαρι, τον ποιητή του Μεγάλου Παρακλητικού Κανόνος προς την Ύπεραγίαν Θεοτόκον. Ό Ιωάννης Βατάτζης γεννήθηκε τον 1193 στο Διδυμότειχο τής Θράκης και σήμερα τιμάται από την Ιερά Μητρόπολη Διδυμοτείχου και Ορεστιάδας ως τοπικός Άγιος (4 Νοεμβρίου, ημέρα του θανάτου του τον 1254). Λόγω τής βαθύτατης πίστεώς του και τής φιλάνθρωπου και ελεήμονος πολιτείας του κατετάγη μετά την κοίμησή του στο αγιολόγιο τής Εκκλησίας μας και ονομάστηκε Άγιος Ιωάννης Βατάτζης ό Ελεήμων. Ως Αυτοκράτωρ τής Νικαίας ό Ιωάννης Βατάτζης εργάσθηκε για την ανακατάληψη των ελληνικών εδαφών και πολέμησε κατά των Φράγκων Σταυροφόρων και κατά των Τούρκων του Ικονίου. Καλλιέργησε την μελέτη των ελληνικών γραμμάτων, είχε δε και ό ίδιος στερεά κλασσική παιδεία και ελληνική συνείδηση.

Τον συγκλονιστικό κείμενο, τον όποιο διαφωτίζει την ελληνική και ορθόδοξη συνείδηση των «Ρωμαίων βασιλέων», διασώζει ό αείμνηστος καθηγητής τής Ιστορίας Απόστολος Βακαλόπουλος (1) και έχει τίτλο «Του αοιδίμου βασιλέως κυρού Ιωάννου του Δούκα προς τον τότε Πάπαν Γρηγόριον».

Ό Βακαλόπουλος γράφει στον Πρόλογο του: «Ή παρατιθέμενη επιστολή του Ιωάννου Γ' Βατατζή (1222-1254) προς τον πάπα Γρηγόριο Θ' (1227-1241) είναι πολύ χαρακτηριστική για τις ιδέες που επικρατούν στους βασιλείς της Νίκαιας μετά τον 1204. Έντονη είναι ή ελληνολατρία και ή εθνική ελληνική συνείδησή τους, που βαθμιαία ταυτίζεται με την Ορθοδοξία... Εδώ παρατηρούμε καθαρά πώς γεννιούνται και δρουν οι πολιτικές εκείνες αντιλήψεις, που αποβλέπουν στην απελευθέρωση των σκλαβωμένων ελληνικών χωρών και οι όποιες προσαρμοσμένες επιζούν επί Τουρκοκρατίας μέσα σε νέες συνθήκες. Και τελικά πώς διαμορφώνουν τον περιεχόμενο της λεγόμενης Μεγάλης Ιδέας».

Τον κείμενο ξεκινά με την έκπληξη του Βατάτζη πώς τόλμησε ό Πάπας να του ζητήσει να παύσει να διεκδικεί- την Κωνσταντινούπολη από τον Φράγκο ηγεμόνα, ό όποιος την κατέχει από τον 1204. Γράφει με ελληνική αξιοπρέπεια και διπλωματική ειρωνεία ό Βατάτζης, αφού προσδιορίσει στην αρχή ποιός είναι ό γράφων: «Ιωάννης εν Χριστώ τω Θεώ πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων ό Δούκας τω αγιωτάτω πάπα της πρεσβυτέρας Ρώμης Γρηγορίο σωτηρίας και ευχών αίτησιν». Αποδίδουμε στην νεοελληνική ορισμένα από τα κυριότερα σημεία της επιστολής: «Εγώ ως βασιλεύς θεωρώ άτοπα τα όσα μου γράφεις και δεν ήθελα να πιστεύω ότι είναι δικό σου τον γράμμα, αλλά αποτέλεσμα τής απελπισίας κάποιου που βρίσκεται κοντά σου, και ό όποιος έχει την ψυχή του γεμάτη κακότητα και αυθάδεια. Ή αγιότητα σου κοσμείται από φρόνηση και διαφέρει από τους πολλούς ως προς την σωστή κρίση. Γι' αυτό δυσκολεύθηκα πολύ να πιστεύω ότι είναι δικό σου τον γράμμα, αν και έχει σταλεί προς εμέ.» Αξίζει να θαυμάσουμε την έλλειψη δουλικότητας του Βατάτζη προς τον Πάπα, αν και την εποχής εκείνη οι Έλληνες τής Νικαίας ήσαν οι αδύναμοι και ό Πάπας ήταν ή υπερδύναμη τηρουμένων των αναλογιών. Και συνεχίζει ό Ιωάννης Βατάτζης διατρανώνοντας την εθνική συνείδησή του:

«Γράφεις στο γράμμα σου ότι στο δικό μας γένος των Ελλήνων ή σοφία βασιλεύει... ότι, λοιπόν, από τον δικό μας γένος άνθησε ή σοφία και τα αγαθά της και διεδόθησαν στους άλλους λαούς, αυτό είναι αληθινό. Αλλά πώς συμβαίνει να αγνοείς, ή αναφέρεται δεν τον αγνοείς πώς και τον άπεσιώπησες ότι μαζί με την βασιλεύουσα Πόλη και ή βασιλεία σε αυτόν τον κόσμο κληροδοτήθηκε στο δικό μας γένος από τον Μέγα Κωνσταντίνο, ό όποιος εδέχθη την κλήση από τον Χριστό και κυβέρνησε με σεμνότητα και τιμιότητα; Υπάρχει μήπως κανείς πού αγνοείς ότι ή κληρονομιά τής δικής του διαδοχής (σ.σ. του Μ. Κωνσταντίνου) πέρασε στο δικό μας γένος κι εμείς είμαστε οι κληρονόμοι και διάδοχοι του; Απαιτείς να μην αγνοούμε τα προνόμια σου. Κι εμείς έχουμε την αντίστοιχη απαίτηση να δεις και να αναγνωρίσεις τον δίκαιο μας, όσον άφορα την εξουσία μας στο κράτος τής Κωνσταντινουπόλεως, τον όποιο αρχίζει από των χρόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου και έζησε επί χίλια χρόνια, ώστε έφθασε μέχρι και την δική μας βασιλεία. Οι γενάρχες τής βασιλείας μου από τις οικογένειες των Δουκών και των Κομνηνών, για να μην αναφέρω τούς άλλους, κατάγονται από ελληνικά γένη. Αυτοί λοιπόν οι ομοεθνείς μου επί πολλούς αιώνες κατείχαν την εξουσία στην Κωνσταντινούπολη. Και αυτούς ή Εκκλησία τής Ρώμης και οι προϊστάμενοι της τούς αποκαλούσαν Αυτοκράτορες Ρωμαίων... Διαβεβαιούμε δε την αγιότητα σου και όλους τούς Χριστιανούς ότι ουδέποτε θα παύσουμε να αγωνιζόμαστε και να πολεμούμε κατά των κατακτητών τής Κωνσταντινουπόλεως θα ασεβούσαμε και προς τούς νόμους τής φύσεως και προς τούς θεσμούς τής πατρίδος και προς τούς τάφους των πατέρων μας και προς τούς ιερούς ναούς του Θεού, εάν δεν αγωνιζόμασταν γι' αυτά με όλη μας την δύναμη... Έχουμε μαζί μας τον δίκαιο Θεό, ό όποιος βοηθεί τούς αδικουμένους και αντιτάσσεται στους αδικούντας...».

Ένας «βασιλεύς Ρωμαίων», ό Ιωάννης Βατάτζης μας άφησε ένα εξαιρετικό γραπτό μνημείο ελληνορθόδοξης αυτοσυνειδησίας. Τέτοια κείμενα αξίζει να διδάσκουμε στους νέους μας. Αιωνία ή μνήμη του ευλαβούς Χριστιανού και πατριώτου Αγίου Ιωάννου Γ' Δούκα Βατάτζη.

Κωνσταντίνος Χολέβας,

Πολιτικός Επιστήμων

Απ. Βακαλοπούλου, Πηγές Ιστορίας τον Νέον Ελληνισμού, Α' τόμος, Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 50-53.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΘΩΝΙΤΗΣ Α ΤΡΙΜΗΝΟ 2011.