Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821

Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στην έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και στη διαμόρφωση της οικονομικής και πολιτικής πραγματικότητας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους (1821-1843)

Αναλογιζόμενοι τον ρόλο των Μεγάλων δυνάμεων στην έκβαση της ελληνικής επανάστασης του 1821 δίνουμε για αρχή ένα στίγμα για τις δυσμενείς συνθήκες που διαμορφώθηκαν. Η σύσταση της Ιεράς Συμμαχίας το 1815 από τις χώρες που νίκησαν τον Βοναπάρτη (Ρωσία, Πρωσία, Αυστρία και Βρετανία και από το 1818 και Γαλλία), απέβλεπε στην κατάπνιξη κάθε επαναστατικού κινήματος στη Ευρώπη, μεγάλο μέρος της οποίας ήταν σε αναβρασμό, υπό την επίδραση των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης.

Την Ελληνική Επανάσταση έσωσε η διπλωματική ιδιοφυΐα του Καποδίστρια, υπουργού Εξωτερικών του Τσάρου, ο οποίος πέτυχε να εξασφαλίσει την μη επέμβαση των μελών της Ιεράς Συμμαχίας για την καταστολή της, με βασικό επιχείρημα ότι διέφερε από τις κοινωνικές επαναστάσεις που συντάραζαν την Ευρώπη: Ένα Χριστιανικό Έθνος, καταπιεζόταν αφόρητα από τη βαρβαρότητα του αλλόθρησκου Τούρκου κατακτητή.

Οι ηγέτες της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας προσανατολίστηκαν στη λύση της δημιουργίας ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, καθώς επιδίωκαν την προώθηση των συμφερόντων τους και απέβλεπαν στη γεωστρατηγική σημασία του τόπου

Προϊόντος του χρόνου, καθώς η Οθωμανική αυτοκρατορία δεν μπόρεσε να καταστείλει με τα όπλα την Επανάσταση, οι ηγέτες των Μεγάλων Δυνάμεων, κυρίως της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας, προσανατολίστηκαν στη λύση της δημιουργίας ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, αποβλέποντας στην προώθηση των συμφερόντων τους, η κάθε μια των δικών της. Παράλληλα, οι βιαιότητες που διαπράττονταν εναντίον των εξεγερμένων Ελλήνων ξεσήκωναν κύματα Φιλελληνισμού στην Ευρώπη.

Συνομιλήσαμε με τον ιστορικό ερευνητή κ. Γιάννη Ζαννή, αναρωτώμενοι γιατί οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις αρχικά αντιμετώπισαν την Ελληνική Επανάσταση με καχυποψία και εχθρότητα, ιδιαίτερα η Αυστρία, της οποίας την εξωτερική πολιτική κατηύθυνε ο εμπνευστής της Ιεράς Συμμαχίας Μέττερνιχ.

«Η κηδεμονία τους στο νεοσύστατο κράτος είχε στόχο την Αν. Μεσόγειο»    

Ο κ. Ζαννής διευκρίνησε ότι «στη Ρωσία, ο Τσάρος Αλέξανδρος, παρά την αρχική του επιφυλακτικότητα, είδε με συμπάθεια την επανάσταση των ομοδόξων Ελλήνων (ο Τσάρος θεωρούσε τον εαυτό του προστάτη των απανταχού της γης Ορθοδόξων), πρωτίστως εξαιτίας της επίδρασης του Καποδίστρια, αλλά και των γεωστρατηγικών συμφερόντων της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, τα οποία την έφερναν σε μόνιμη αντιπαλότητα με την Πύλη. Η εχθρική ατμόσφαιρα που δημιουργήθηκε μεταξύ Ρωσίας και Σουλτάνου μετά τον απαγχονισμό του Πατριάρχη και τις σφαγές κατά των Χριστιανών, λειτούργησε βοηθητικά για την Ελληνική Επανάσταση.

Η Αυστρία εξαρχής αντιμετώπισε εχθρικά την Επανάσταση, λόγω της γενικότερης αντίθεσής της στις επαναστάσεις, και λόγω των βλέψεών της για εδαφική επέκταση στην Βαλκανική, που ενδεχομένως θα εμποδιζόταν από την δημιουργία Ορθοδόξων χριστιανικών κρατών στην Χερσόνησο. Το ίδιο αντίθετη ήταν αρχικά και η Αγγλία λόγω των επωφελών εμπορικών συνθηκών της με την Τουρκία και προπάντων εξαιτίας του φόβου ότι η Ελληνική Επανάσταση θα έδινε τη δυνατότητα στη Ρωσία να επεκταθεί στην Μεσόγειο»

Η εξέλιξη του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα

«Οι νίκες των Ελλήνων και οι τουρκικές αγριότητες το 1822 (με κορυφαία τη σφαγή της Χίου, που επρόκειτο να συγκλονίσει την Ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και να τη στρέψει υπέρ της Ελληνικής υπόθεσης) εδραίωναν την πεποίθηση στην Ευρώπη ότι οι δύο λαοί δεν θα μπορούσαν πια να συνυπάρξουν, ενώ, διαφαινόταν ότι η Υψηλή Πύλη δεν μπορούσε να καταστείλει την Επανάσταση διά των όπλων. Παράλληλα, ένα έντονο κύμα Φιλελληνισμού αναπτύσσεται στην Ευρώπη , αλλά και στην Αμερική.

Έτσι, ο Πρόεδρος των Η.Π.Α. Μονρόε, στο προσχέδιο Διαγγέλματός του το Δεκέμβριο του 1823, αναγνώριζε τη δημιουργία Ελληνικής επικράτειας και πρότεινε στο Κογκρέσο την αποστολή πρεσβευτή το γνωστό ως “δόγμα Μονρόε”, η πρώτη ευνοϊκή εκδήλωση από Μεγάλη Δύναμη για την αναγνώριση της Ελληνικής ανεξαρτησίας.

Η υπογραφή του πρωτοκόλλου της Πετρουπόλεως

Το 1824 η Ρωσία υπέβαλλε ένα σχέδιο στις Δυνάμεις που έμεινε γνωστό ως “σχέδιο των τριών τμημάτων”, τριών δηλ. ημιαυτόνομων περιοχών στον Ελλαδικό χώρο, που έγινε καταρχήν αποδεκτό από τη Γαλλία, την Πρωσία και την Αυστρία, προσέκρουσε όμως στην αντίδραση της Αγγλίας, στη συνδρομή της οποίας κατέφυγαν οι Έλληνες, που δεν τους ικανοποιούσε το ρωσικό σχέδιο, η ανταπόκριση ωστόσο της Βρετανίας ήταν επιφυλακτική. Αρνητική υπήρξε και η απάντηση του Βρετανού υπουργού εξωτερικών Κάνιγκ στο αίτημα των Ελλήνων να τεθούν υπό την προστασία της Βρετανίας, γνωστό ως “Πρᾶξι Ὑποταγῆς” (Act of Submission) στις 21 Ιουλίου του 1825. Η κίνηση αυτή, ωστόσο, ενθάρρυνε τον Βρετανό υπουργό να αποπειραθεί να λύσει το Ελληνικό ζήτημα, αποκομίζοντας τα μεγαλύτερα δυνατά οφέλη για την Αγγλία.

Στις 4 Απριλίου του 1826 υπογράφεται το Πρωτόκολλο της Πετρουπόλεως μεταξύ Αγγλίας και Ρωσίας, το οποίο κατέλυε, κατ’ ουσίαν, την Ιερά Συμμαχία και ήταν το πρώτο επίσημο διπλωματικό έγγραφο που αναγνώριζε πολιτική ύπαρξη στην Ελλάδα.

Παρά τη δυσμενή για τους Έλληνες εξέλιξη του αγώνα το επόμενο χρονικό διάστημα (εμφύλιος, απόβαση του Ιμπραήμ, καταστροφή των Ψαρών και της Κάσου, καταστολή της Επανάστασης στην Κρήτη, η πολιορκία και η ηρωική πτώση του Μεσολογγίου), τα συμφέροντα των Δυνάμεων προσανατολιζόταν όλο και περισσότερο προς την ελληνική πλευρά».

Στην ερώτηση της «Ορθόδοξης Αλήθειας», ποια ήταν η στάση των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων κατά την τελική φάση του αγώνα και την διαμόρφωση των ορίων του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους;, ο κ. Ζαννής απάντησε:

«Στις 6 Ιουλίου 1827 υπογράφεται η συνθήκη του Λονδίνου, με ουσιαστική προσθήκη την απαίτηση των Δυνάμεων για ανακωχή μεταξύ των αντιμαχομένων πλευρών, καθορίζοντας και μέσα εξαναγκασμού σε περίπτωση μη συμμόρφωσης, παρεμβαίνοντας έτσι στα εσωτερικά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και αναγνωρίζοντας τους Έλληνες σαν ισότιμο συμβαλλόμενο μέρος.

Η μη συμμόρφωση της Πύλης προς τις υποδείξεις των τριών Δυνάμεων, είχε σαν επακόλουθο την αποστολή πολεμικών τους πλοίων που θα επέβλεπαν στην τήρηση της συμφωνίας. Ακολούθησε η σύγκρουση στο Ναβαρίνο στις 8 Οκτωβρίου του 1827. Η καταστροφή του Τουρκοαιγυπτιακού στόλου, άνοιξε οριστικά τον δρόμο για την Ελληνική ανεξαρτησία.

Οι επιπτώσεις του ρωσοτουρκικού πολέμου το 1828 υπήρξαν καθοριστικές για την Ελλάδα: Η Αγγλική κυβέρνηση, που είχε γίνει εφεκτικότερη προς την Τουρκία, λόγω κυβερνητικής μεταβολής, υποχρεώθηκε να τηρήσει ευνοϊκότερη στάση προς τους Έλληνες, ενώ οι Οθωμανοί, πιεζόμενοι από δύο σημεία από τους Ρώσους, εγκατέλειψαν τη Στερεά. Τέλος, το Γαλλικό εκστρατευτικό σώμα που έφθασε στην Πελοπόννησο υπό τον στρατηγό Μαιζόν, υποχρέωσε τον Ιμπραήμ να αποχωρήσει με τα υπολείμματα του στρατού του από την Πελοπόννησο, με συνέπεια την αμαχητί παράδοση των τουρκικών φρουρών της Κορώνης, της Μεθώνης και του Νεοκάστρου και την οριστική απελευθέρωση του Μοριά».

Ποιος ήταν ο ρόλος των Μ. Δυνάμεων στη διαμόρφωση της οικονομικής πραγματικότητας όταν από την έναρξη του αγώνα, οι επαναστατικές κυβερνήσεις αντιλαμβάνονταν ότι η εξέγερση δεν ήταν δυνατόν να συντηρηθεί χωρίς οικονομική ενίσχυση από το εξωτερικό; Στην παρατήρηση μας αυτή, ο ερευνητής κ. Ζαννής απαντά ότι «Οι επαναστατικές κυβερνήσεις αναζήτησαν πηγές δανειοδότησης. Εγγυητική βάση για κάτι τέτοιο, ήταν η υποθήκευση των “εθνικών κτημάτων”.

Μετά από πολλές παρακινδυνευμένες απόπειρες και ύποπτες τυχοδιωκτικές προτάσεις, επετεύχθη η σύναψη δύο εξωτερικών δανείων στην Αγγλία, το 1824 και το 1825. Ο χρηματιστηριακός πυρετός του Λονδίνου, η τάση του κεφαλαίου για ριψοκίνδυνες επενδύσεις και ο κερδοσκοπικός τυχοδιωκτισμός, υπό το προσωπείο του φιλελληνισμού, αποτελούσαν ευνοϊκές προϋποθέσεις για τη σύναψη αυτή.

Οι όροι ήταν ιδιαίτερα επαχθείς και στις δύο περιπτώσεις για την Ελλάδα, ενώ η κατηγορία που εκτοξεύτηκε από τους ξένους -και υιοθετήθηκε δουλικά και ανεξέταστα από τους Έλληνες- ότι δήθεν καταληστεύτηκε η αγγλική “δωρεά” στο υπό ίδρυση κράτος, πολύ απέχει από την αλήθεια, όπως έχει αποδείξει η σύγχρονη Ελληνική έρευνα, με τα αδιάσειστα στοιχεία των αριθμών. Οι προσπάθειες του Καποδίστρια βελτίωσαν κάπως τη δημοσιονομική κατάσταση. Από τον Μάιο και μετά, η Ρωσία αποφασίζει την αποστολή 500.000 ρουβλίων και η Γαλλία 500.000 φράγκων κατά μήνα. Κατά το 1831 έστειλε και η Αγγλία 500.000 φράγκα, που έφτασαν μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη.

Κύριο χαρακτηριστικό της Οθωνικής περιόδου, αποτελεί η προσπάθεια συγκρότησης της Ελληνικής εθνικής οικονομίας. Η παρουσία εγχώριου κεφαλαίου ήταν ελλιπής και η κυβέρνηση αντιμετώπιζε πρόβλημα στην κινητοποίηση των κεφαλαίων που υπήρχαν. Επαφές και διαπραγματεύσεις με ξένες Τράπεζες, οδήγησαν στην ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος το 1841».

Ποιός όμως είναι ο ρόλος των Μ. Δυνάμεων στην διαμόρφωση της πολιτικής πραγματικότητας, όταν η εθνική κυριαρχία του νέου κράτους είναι περιορισμένη, σε τέτοιο βαθμό ώστε να συγχέονται τα όρια εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής;

«Η επιρροή των τριών Μεγάλων Δυνάμεων άρχιζε ήδη κατά τη διάρκεια της Επαναστάσεως και επεκτείνεται σε όλη την Οθωνική περίοδο, αλλά και μετά από αυτήν. Τα πρώτα ελληνικά πολιτικά κόμματα αναφέρονταν ως “αγγλικό”, “γαλλικό” και “ρωσικό”. Η εμπλοκή των Δυνάμεων στις ελληνικές υποθέσεις και η κηδεμονία τους στο νεοσύστατο κράτος, οφειλόταν στη γεωστρατηγική σημασία του για τη διασφάλιση των βλέψεών τους στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ η συνεχής πολιτική αστάθεια στην Ελλάδα, αποτελούσε μιαν από τις κύριες αιτίες επέμβασής τους. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των διαφόρων παρατάξεων είχε σαν συνέπεια την προσφυγή στις τρεις Δυνάμεις και, καθώς τα συμφέροντα των τελευταίων συγκρούονταν, συχνά αντί της σταθερότητας, προκαλούσαν ακόμη μεγαλύτερη αστάθεια.

Εξάλλου, η οικονομική καχεξία και η στρατιωτική αδυναμία του ελληνικού κράτους οδηγούσε στη διαπραγματευτική μειονεκτικότητά του έναντι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, εντός των ορίων της οποίας συνέχιζαν να ζουν υπόδουλοι περισσότεροι από τα δύο τρίτα του Ελληνικού Έθνους. Την αδυναμία αυτή οι Έλληνες πολιτικοί ηγέτες προσπαθούσαν να αντισταθμίσουν με τη βοήθεια των Δυνάμεων, με τίμημα τις επεμβάσεις στη σύνθεση των ελληνικών κυβερνήσεων και την αντίδραση στην ελληνική εξωτερική πολιτική, που απέβλεπε στην απελευθέρωση των υπολοίπων ελληνικών εδαφών».

Ποιο ήταν το συμπέρασμα της Ιστορίας

Εν κατακλείδι, καθώς το νεοελληνικό κράτος που προέκυψε ήταν οικονομικά καχεκτικό και πολιτικά ασταθές, ο ρόλος των τριών μεγάλων Δυνάμεων υπήρξε καθοριστικός στη διαμόρφωση τόσο της οικονομικής όσο και πολιτικής πραγματικότητας του νεοσύστατου αυτού κράτους. Τα συμπεράσματα της ιστορίας είναι ότι οι τρείς μεγάλες Δυνάμεις, ενεπλάκησαν στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων για τη διασφάλιση των συγκρουόμενων συμφερόντων τους.

__________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 28.03.2018

___________

Βιβλιογραφία

1.  Μαργαρίτης, Γ., κ.ά, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄, Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999

2.  Δεσποτόπουλος, Αλέξανδρος - Λιγνάδης, Τάσος, «Η οικονομία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, τ. ΙΒ΄, σ. 606-616

3.  Πετρόπουλος, Ιω. - Κουμαριανού Αικ., «Περίοδος βασιλείας του Όθωνος 1833-1862», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977, τ. ΙΓ΄, σ. 8-105